Những bài thơ xuân muôn thuở

Các bạn đồng tu thân mến!

Nhân ngày tết sắp đến người ta thường nhắc đến bài thơ nổi tiếng Cáo Tật Thị Chúng hay còn có tên “Xuân khứ Bách Hoa lạc” của Sư Mãn-Giác (滿覺) sinh năm 1052-và mất ngày 1096. Nhà sư Mãn-Giác là một Thiền sư Việt Nam thuộc đời thứ 8 của dòng Thiền Vô Ngôn Thông. Sư nối pháp Thiền sư Quảng Trí và truyền tâm ấn lại cho đệ tử là Bản Tịnh. Với bài thơ "Cáo tật thị chúng", ông được nhiều người coi là một nhà thơ đại biểu của dòng văn thơ Lý-Trần. Nhà sư Mãn-Giác tên tục là Nguyễn-Trường (theo là Lý Trường 李長), cha ông là Ngoại lang Hoài-Tố làm chức Trung thơ Viên ngoại lang, thời Lý. Thiếu thời, Lý Nhân Tông thường mời con em các danh gia vào hầu hai bên, Nguyễn Tường nhờ nghe nhiều, nhớ kỹ học thông cả Nho, Thích nên được dự tuyển. Sau những lúc việc quan, Nguyễn Tường thường chú tâm vào Thiền học. Đến khi vua lên ngôi, vì rất mến chuộng nên vua Lý Nhân Tông ban cho Nguyễn Trường hiệu Hoài Tín. Sau đó, Hoài Tín dâng biểu xin xuất gia, học với Thiền sư Quảng Trí và vân du khắp nơi. Sư là bậc lĩnh tụ pháp môn trong một thời, được vua Lý Nhân Tông cùng hoàng hậu hết sức kính nể và dựng chùa Giáo Nguyên thỉnh Sư làm trụ trì.
Xuất xứ của bài thơ ra đời là sư thầy Mãn-Giác ốm nặng đệ-tử ở chùa lo lắng đêm ngày ngồi trông nom thầy lòng rất bồn lo. Cảm nhận cuộc đời là vô thường và trong cái mất có cái sẽ sinh ra, vạn vật có sinh là có diệt, có diệt lại có sinh chẳng qua nó chỉ là chuyển đổi sang một hoàn cảnh khác mà thôi. Nếu nhìn như vậy người hành-giả sẽ không thấy thất vọng bi quan mà thấy được niềm tin vào tu hành quả vị mình sẽ chứng, sẽ thấy vẻ trường cửu bất diệt của chân tâm. Từ đó, thiền-sư bất chợt ghi lại hình ảnh của thiên nhiên về cây mai trước nhà qua một mùa đông tàn giá lạnh lại bừng lên sức sống mãnh liệt khi xuân về. Ông đã viết lên bài thơ này gửi ra ngoài cho các con đang ngồi đây than khóc lo lắng cho thầy sẽ có thể ra đi. 

Qua bài thơ, thiền-sư như muốn thổi vào tâm hồn của các Thiền-sinh đệ-tử của ngài hãy lạc quan tin vào chân lý bất sinh bất diệt mà Phật đã dạy trong Thập Nhị Nhân Duyên hay qua Bát-Nhã Tâm Kinh mà đức Quán Thế-Âm Bồ-Tát đã tuyên thuyết. Bài thơ đã là những lời dạy cuối cùng ân cần, cảm động và siêu thoát nhất của thiền-sư để lại cho đệ tử và cũng trở thành bất hủ cho bao đời người tu hành Việt Nam. Với ngôn ngữ của một người đã giác ngộ, đang đứng trên đỉnh cao chót vót của trí tuệ, với phong cách tả thực, không đẽo gọt, uốn nắn, tìm chữ, sắp đặt ý lời, đã làm cho bức chân dung ấy sinh động đến mức thành một bài thơ tuyệt vời để lại muôn đời, cho hôm qua, hôm nay và mãi mãi mai sau. 

Năm 1096, cuối tháng 11, sư gọi chúng đọc bài kệ đây, sau này được biết dưới tên “Cáo tật thị chúng” cũng có khi người ta lại lấy tên “ Xuân Khứ Bách Hoa Lạc” là câu đầu bài thơ này. Xin trân trọng giới thiệu với các bạn xa gần bài thơ này: 

Kệ rằng:

Dịch Nôm là:    

                                Xuân khứ bách hoa lạc
                               Xuân đáo bách hoa khai
                               Sự trục nhãn tiền quá
                               Lão tòng đầu thượng lai
                               Mạc vị xuân tàn hoa lạc tận
                               Đình tiền tạc dạ nhất chi mai.

Có nhiều người đã dịch bài thơ này sang tiếng Việt như ông Lê Duy 

Trứ dịch ra như sau:

Họa sĩ Võ Đình, từ Maryland dịch ra như sau: 

                      Xuân đi, trăm hoa rãi
                      Xuân đến, trăm hoa khai.

                      Xem chuyện đời trước mắt
                      Tóc trên đầu đã phai.

                      Chớ bảo xuân tàn hoa rụng hết
                      Tối qua, vườn trước một cành mai.

Nhưng dịch hay và sát nghĩa thì tôi thích bản dịch của Thiền sư Thích-Thanh-Từ dịch thơ ra tiếng Việt như sau: 

                    Xuân đi trăm hoa rụng
                  Xuân đến trăm hoa nở
                  Trước mắt việc đi mãi
                  Trên đầu, già đến rồi
                  Chớ bảo xuân tàn hoa rụng 
                  Đêm qua sân trước một cành mai.

Còn tôi xin dịch là: 

                   Xuân đi hoa rụng đầy
                   Xuân về hoa đưa nở 
                   Mọi việc trôi đã đi qua trước mắt
                   Trên đầu tóc đã điểm sương
                   Chớ bảo xuân tàn hoa rụng hết
                   Đêm qua trước sân một cành mai đã nở. 

Các bạn đồng tu thân mến!

Nhân mùa Xuân 2016 đang về trên khắp miền đất nước, nhớ về Làng Phổ-Đà, về những ngày tôi đã được sống bên cha mẹ kính yêu ở một thị xã Quảng yên êm đềm, một miền quê yên tĩnh nhưng rất nổi tiếng bên dòng sông Bạch - Đằng. 

Tôi xin trân trọng gửi tặng bài viết này như quà năm mới gửi đến các bạn thân yêu đồng tu của tôi.

Quảng Tịnh