Chùa Nôm làng Nôm giữa vùng đất lịch sử

Thủa xưa nơi đây dân cư thưa thớt với nghề trồng lúa nước, chăn nuôi gia cầm, có tên là trại Đồng Cầu, thuộc bộ Vũ Ninh của đất Việt xưa, bên bờ sông Nguyệt Đức. Nơi đây là căn cứ chống quân xâm lược nhà Hán của đức Thánh Tam Giang, được phong là Thành hoàng làng Nôm; ngải được thờ cùng với Mẹ ở đình Chợ, bà còn có điện thờ sau điện Phật. Ngài đã có công lớn, tham gia cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng trong thời kỳ khởi nghĩa đấu tranh dựng nước và giữ nước. Trong suốt thời kỳ Bắc thuộc, nơi đây chỉ là một am nhỏ trên đồi cao, giữa rừng thông.

Đến thời Lý, am được xây dựng lại thành một ngôi chùa nhỏ với tên gọi “Linh Thông cổ tự” hoặc chùa Nôm. Ngọc phả viết: Một đêm trời nổi cơn giông bão, đất trời tối đen nhưng vẫn có một đám mây ngũ sắc vần vũ nơi đây. Sáng hôm sau dân làng thấy một bè gỗ lim trôi trên mặt sông tụ lại, đẩy bè gỗ ra xa thì bè gỗ lại trôi vào. Người dân cho là điềm lành, hò nhau vớt lên để làm chùa. Do sự linh thiêng mang lại nên chùa có tên là “Linh Thông cổ tự”.

Từ những năm niên hiệu Đại Chính đời Mạc Thái Tông (1530-1540), ngôi chùa được phục dựng, sau đó đến niên hiệu Chính Hòa (1680-1705), lại được trùng tu xây dựng quy mô uy nghi hơn. Chùa càng phát triển vào thế kỷ thứ XVII, thời Lê-Trịnh và là điểm nối liền với Phố Hiến nên có nhiều dấu tích kiểu Phố Hiến, như đình làng Nôm. Phong cách chùa mang bố cục nội công, ngoại quốc, hình thành ở thế kỷ này và theo dòng chảy nghệ thuật tạo hình thời kỳ này như tượng Tam thánh, tượng Tam thế, tượng Phật A-di-đà, tượng Phật Bà, hệ thống tượng Bát bộ Kim Cương, Thập bát La-hán, tượng mẫu như chùa Mía, chùa Bút Tháp... với nhiều pho tượng tạo tác nổi tiếng về nghệ thuật tạo hình Việt Nam.

Đến nay chùa Nôm còn lưu giữ được nhiều cổ vật, trong đó có hơn một trăm pho tượng cổ và nhiều hiện vật khác như bia đá, chuông đồng, văn khắc và các tư liệu quý... Trong cuốn sách Châu Âu nói về Mỹ thuật châu Á - Quy pháp tạo hình và phong cách bằng tiếng Pháp xuất bản năm 1978 đã ca ngợi “... Nghệ thuật nhà Trịnh được đánh dấu từ cuối thế kỷ thứ XVI (1553-1789) bằng sự phát triển các công trình tưởng nhớ tổ tiên và các anh hùng dân tộc. Một cách tổng quát, một cảm hứng hoàn toàn dân tộc được đặt ra... xu hướng “dân tộc” đã dẫn đến trong lĩnh vực trang trí, điêu khắc, việc từ bỏ các đề tài Trung Hoa, thay thế bằng một phong cách và quan niệm thẩm mỹ độc đáo với các hình dạng phức tạp của nghề làm tượng (nhất là tượng gỗ sơn nhiều mầu có chất lượng cao). Đây là phong cách độc đáo của tượng mầu, trong đó có những pho tượng điêu khắc ở chùa Nôm, cần được giới thiệu để nhiều người biết tới. Đó là những di sản truyền thống mỹ thuật, văn hóa Phật giáo của Việt Nam.

Làng Nôm - một làng quê thuộc nền văn hóa lúa nước vùng châu thổ đồng bằng sông Hồng, nơi có ngôi cổ tự mang danh chùa Nôm, cũng mang đậm những nét kiến trúc của nền văn hóa Việt thời kỳ Phật giáo phát triển và hưng thịnh. Cổng làng xây theo kiểu bát trụ, kiểu cổng làng chỉ có hoàng thân quốc thích mới được phép xây. Trên cổng làng đề ba chữ đại tự “Đồng Cầu Môn” tức cửa làng Đồng Cầu, mặt sau đề bốn chữ “Ất Mão niên tạo” (xây dựng năm Ất Mão 1885).

Làng Nôm có hai cổng lớn theo trục Đông-Tây, mỗi cổng có thiết kế xây dựng cầu kỳ có khắc câu đối ý nghĩa nói về truyền thống của làng và răn dạy con cháu. Đây là cổng làng được xem là đẹp nhất xứ Bắc, nhìn cổng làng là biết được làng này có người làm quan to, làng Nôm còn hiện hữu một cây cầu đá chín nhịp, được chạm khắc rồng mây, bên cạnh những giếng đá và cây cổ thụ lâu năm, bắc qua sông Nguyệt Đức, nối làng với ngôi chùa. Cây cầu đá được xây dựng từ thời Lý, đã qua nhiều lần trùng tu, đây là một cây cầu đá đẹp, có giá trị về nhiều mặt, đặc biệt cây cầu là một chứng nhân quan trọng của những thăng trầm lịch sử của đất nước và vùng đất này. Trong làng Nôm, ngoài chùa Nôm còn có ngôi đình thờ thánh Tam Giang, một vị anh hùng trong vùng, có công chống lại quân xâm lược phương Bắc từ thời khởi nghĩa Hai Bà Trưng.

Theo truyền thuyết còn lưu giữ, thánh Tam Giang là con bà Phạm Thị Tĩnh, thuộc dòng dõi trâm anh, không lấy chồng, theo đạo Phật. Bà tu ở chùa Pháp Vân bên cạnh sông Nguyệt Đức. Một hôm bà ra sông tắm, bỗng trời đất nổi gió, mây đen kéo tới, sóng dưới sông cuồn cuộn và một con thuồng luồng nổi lên cuốn lấy thân bà, quá sợ hãi bà bỏ chạy về chùa nằm ngủ cạnh nơi án thờ; canh ba đêm đó bà nằm mơ nuốt một vầng trăng vào bụng, và tỉnh giấc. Từ đó bà mang thai, đến kỳ sinh nở, bà sinh ra được một chàng trai, dung mạo khác thường, bà đặt tên là Tam Giang, lớn lên là một chàng trai văn võ song toàn, thao lược hơn người.

Trong thời đại hiện nay, chùa Nôm, làng Nôm không chỉ là một vùng đất có ngôi cổ tự linh thiêng để hàng năm du khách hành hương đến lễ Phật tham quan, mà còn là một di sản văn hóa mang đậm tính lịch sử của dân tộc, đáp ứng được kỳ vọng của du khách thập phương, mỗi khi về thăm vùng đất tâm linh.