>>Những ngôi chùa Việt độc đáo

Rất gần trung tâm thành phố tỉnh lỵ Phủ Lý, trong một khuôn viên đất phủ rợp bóng cổ thụ xưa cũ mà nếu nhìn từ trên không - ở một thế đất tuyệt mỹ ba mặt được ôm bởi sông Đáy, lối độc đạo dẫn vào lại có hai ngõ: một đưa đến chính điện, ngõ kia đến núi Ngọc cận kề Chùa.

Diện tích 10 ha trải rộng cho chừng gần 40 gian nhà gạch ngói - bề thế ấy cùng lịch sử dài lâu - chùa Bà Đanh được xem như thắng tích Phật giáo nổi bật ở Hà Nam hay của cả miền Bắc.

Tham cứu những tài liệu tin cậy, xuất xứ từ ngôi đền ở thế kỷ VII - hành trình dựng chùa thành một nơi dung hợp tín ngưỡng dân gian và thờ Phật diễn ra với nhiều lần trùng tu sửa chữa mở rộng...

Khởi thủy chùa là nơi thờ Tứ pháp: pháp điện, pháp lôi, pháp vân, pháp vũ - các hiện tượng tự nhiên. Các tài liệu đã nói đề cập một thời điểm xa xưa nơi đây từng là đền thờ một nữ thần Champa. Cứ liệu ấy vững vàng khi dẫn đến vị thế cửa ngõ Đại Việt ngày trước với biên thùy quốc gia Champa và nơi kết nối giao thoa văn hóa tín ngưỡng Việt - Champa bên cạnh kết nối văn hóa tín  ngưỡng từ phương Bắc. Quá trình mở rộng lãnh thổ, Nam tiến song hành quá trình đồng hóa giao lưu tương tác văn hóa tín ngưỡng như một tất yếu và chùa Bà Đanh đóng vai trò quan trọng trong quá trình tinh tế ấy.

Tên chùa Bà Đanh dựa trên địa danh thôn Đanh xá nơi chùa tọa lạc và sự vắng vẻ khó hiểu một chốn linh thiêng trang nghiêm bậc nhất như thế có khi được dẫn giải do vị trí độc đạo và thế khuất vắng của chùa. Tuy nhiên cũng có giả thuyết khác về việc sự mai một hành hương  chiêm bái theo một hướng rất khác dẫn đến nguồn tư liệu sử lạ: trong những cuộc chinh phạt phía Nam, cửa ngõ Hà Nam là vùng các nhà cầm quân Việt mang theo về tù binh và chiến lợi phẩm.

Chùa Bà Đanh xây dựng trong vùng sinh cư của đông đảo tù binh Champa và đền thờ nữ thần Champa đáp ứng tín ngưỡng của cộng đồng người Champa ấy. Theo "đà" tư liệu kia, các chùa Bà Đanh ở Hà Nội có sau đấy cũng tương tự và cũng vắng do nguyên nhân tương tự, hoặc khi thờ Phật hay thờ phụng khác không đáp ứng nhu cầu tín ngưỡng thuần túy Champa, người Champa không đến hoặc có dịch chuyển cộng đồng Champa ở Đại Việt dẫn đến sự vắng vẻ hành hương chiêm bái và phụng cúng. Cũng có suy luận về sự vắng chùa Bà Đanh vì ngoài bề thế kiến trúc và diện tích rộng, mô típ Chùa Bà Đanh không phù hợp với tín ngưỡng bản địa trong quan niệm dân chúng Việt về "Chùa" nói chung. Quả thực điều này cũng đáng suy nghĩ...

Chùa Bà Đanh Hà Nam ngày nay vẫn đẹp lung linh trong vị thế thắng tích bậc nhất đất Bắc trong hệ thống chùa phật giáo. Mặt trước, nơi hướng ra sông Đáy, có ngôi đền kín cửa rêu cũ kỳ bí không rõ bên trong thờ phượng vị Thần hay Thánh nào. Và không xa nơi ấy, mấy bước chân, núi Ngọc tua tủa rễ cây nghìn năm bổ túc cho nét hay của cổ tự.

Chính điện hương khói ngưỡng Phật, có trì tụng kinh kệ trước tam bảo. Các khối nhà cũ mốc chen giữa các cội cây trãi rộng, và ở phía hậu, có giếng cổ.

Đến Hà Nam, đến Ba Sao mà không hành hương chùa Bà Đanh là đáng tiếc. Cơ hội càng rõ hơn khi khoảng cách từ Tam Chúc tự sang chùa Bà Đanh non 10 cây số! Hành hương cổ tự, vãn cảnh xưa, lắng lòng nhìn sông Đáy hiền hòa...