Tâm thức và giải thoát - Lý thuyết tâm thức Phật giáo từ góc nhìn so sánh

Hiện tại, ông là Giáo sư và Giám đốc Viện Nghiên cứu Tôn giáo và Nhân văn tại Đại học Từ Tế, Đài Loan (Trung Quốc). Sách được Nhà xuất bản Đại học Quốc lập Đài Loan xuất bản lần đầu tiên vào tháng 11, 2020. Công trình đã nhận được trợ cấp xuất bản từ Trung tâm Nghiên cứu Khoa học Xã hội và Nhân văn thuộc Bộ Khoa học và Công nghệ Đài Loan, và là tác phẩm duy nhất trong lĩnh vực Triết học và Tôn giáo đạt giải thưởng vào nửa cuối năm 2019.

Nghiên cứu Phật học trên thế giới bước vào thế kỷ 21 với nhiều quan điểm và phương pháp đa dạng. Bên cạnh việc phân tích và khảo chứng tư tưởng từ các tài liệu kinh điển truyền thống, nghiên cứu Phật học hiện nay cũng đang dần tham gia vào các cuộc thảo luận tri thức trong các lĩnh vực học thuật đương đại, vượt qua chiều kích nội bộ để đối thoại với các vấn đề triết học khác. Thông qua 10 chương sách, vốn là các bài viết đã được công bố trên các tạp chí nổi tiếng trong và ngoài nước về Triết học, Tôn giáo, Phật học, Khoa học Xã hội và Nhân văn, v.v., sau khi được chỉnh sửa một cách kỹ lưỡng trước khi xuất bản, công trình Tâm thức và Giải thoát – Lý thuyết tâm thức Phật giáo từ góc nhìn so sánh hướng đến mục tiêu khám phá chủ đề tâm thức, một trong những vấn đề đang thu hút sự quan tâm của nhiều học giả hiện nay.

Trước hết, điểm nổi bật của công trình này chính là sự khám phá sâu sắc khái niệm tâm thức từ góc nhìn Phật giáo. Qua đó, độc giả có cơ hội tiếp cận những hiểu biết phong phú và đa dạng về tâm thức từ các truyền thống Phật học khác nhau, trải dài từ Phật giáo thời kỳ đầu cho đến Phật giáo Bộ phái, và cuối cùng là Phật giáo phát triển với hai nhánh triết học chủ yếu: Duy thức học và Trung Quán.

Theo quan điểm Phật giáo, tâm thức không phải là một thực thể cố định, cũng không phải là “ngã vi tế”, mà là “chức năng nhận thức“, “tác dụng phân biệt”, luôn thay đổi và biến chuyển như “một dòng chảy không dừng” tùy theo các điều kiện và nguyên nhân tác động. Quan điểm về tâm thức như một hiện tượng động hay lưu chuyển này tạo ra một sự phân biệt rõ rệt so với các lý thuyết về tâm thức trong triết học phương Tây, nơi tâm thức thường được coi là một thực thể độc lập. Ngoài ra, từ cách tiếp cận lịch sử, công trình nghiên cứu này cho thấy con đường vận động và phát triển của khái niệm “thức” trong Phật giáo. Điều này không chỉ giúp người đọc tiếp cận với nội hàm của khái niệm tâm thức, mà còn cho thấy sự ảnh hưởng của nó đối với việc hình thành nên các quan điểm mới mẽ về tâm, tâm thức của các luận thư Phật học sau này.

Thứ hai, mặc dù lý thuyết Phật giáo được đặt làm trọng tâm, nhưng những khám phá về tâm thức trong khuôn khổ lý thuyết này không nhằm thiết lập một cách hiểu duy nhất và đơn phương về tâm thức, cũng không phải để khẳng định sự ưu việt của lý thuyết tâm thức Phật giáo, cho dù hệ thống lý thuyết này, trong một phạm vi nhất định, đã đóng góp đáng kể vào việc mở rộng sự hiểu biết chung về tâm thức trong bối cảnh tri thức đương đại. Mục tiêu chính của công trình không phải là khẳng định sự vượt trội của lý thuyết tâm thức của Phật giáo, mà là mở rộng chiều kích nhận thức về tâm thức từ những nền văn hóa và hệ thống tri thức đa dạng.

Qua đó, nghiên cứu này mong muốn tạo ra một không gian đối thoại liên văn hóa, khuyến khích sự giao thoa và học hỏi lẫn nhau giữa các trường phái tư tưởng khác nhau, góp phần vào sự phát triển của tri thức toàn cầu.

Ngoài ra, việc xác định mối liên hệ mật thiết giữa tâm thức và nghiệp qua mệnh đề “ý nghiệp là quan trọng nhất”, cũng như xem tâm thức là chiếc cầu nối thân tâm, từ đó định hướng và thúc đẩy “thực hành giá trị” nhằm hướng đến mục tiêu “diệt khổ”, xây dựng đời sống tự do, giải thoát trong diễn ngôn về tâm thức Phật giáo trong công trình này là một đặc trưng quan trọng khiến cho lý thuyết tâm thức của Phật giáo khác biệt với lý thuyết tâm thức của các truyền thống triết học khác: “Phật giáo không chỉ xem xét vấn đề tâm thức từ góc độ sinh học hoặc vật lý, mà còn liên quan chặt chẽ đến giá trị học (axiology), bao gồm sự quan tâm đến giải thoát XE "giải thoát" và tìm kiếm ý nghĩa cuộc sống. Chính vì vậy, cách tiếp cận của Phật giáo có tính mục đích luận (teleology), hướng dẫn con người bắt đầu từ thân, thông qua sự tu tập tâm thức, để vượt qua nghiệp và giải thoát khỏi luân hồi.”

Nói cách khác, chính việc khám phá bản chất của tâm thức và nhấn mạnh mối liên kết của nó trong mục tiêu thực hành giá trị không chỉ cho thấy rõ nét đặc thù của lý thuyết tâm thức Phật giáo, mà còn gợi mở, thậm chí trực tiếp thúc đẩy xây dựng lối sống tự chủ, lành mạnh và trách nhiệm đối với đời sống cá nhân, cộng đồng và xã hội toàn cầu.

Cuối cùng, như một phản tư của lý thuyết tâm thức Phật giáo tác giả tiến hành một cuộc phân tích biện luận sâu sắc về những tranh cãi xung quanh vấn đề tâm thức. Thông qua việc phân tích “sai lầm phạm trù”, tác giả chỉ ra sự nhầm lẫn của lý thuyết nhị nguyên thân-tâm của các học giả phương Tây, đồng thời khẳng định tính “siêu việt nhị nguyên” của lập trường Trung đạo của Phật giáo. Cách tiếp cận này không chỉ giúp làm rõ những vấn đề cốt yếu trong cuốn sách, mà còn thúc đẩy những cuộc thảo luận tri thức sâu rộng hơn về tâm thức, đồng thời khơi dậy những nghiên cứu và tranh luận tiếp theo trong lĩnh vực Phật học và các ngành triết học liên quan. Thậm chí, như chính tác giả đã nói, việc tiếp cận tâm thức như vậy còn có khả năng định vị lại con đường nghiên cứu triết học tâm thức trong tương lai.

Theo đó, con đường nghiên cứu “tâm” như một “thực thể XE "thực thể" cụ thể chiếm một vị trí, không gian cụ thể và kích hoạt hành vi của chúng ta” sẽ không còn ý nghĩa trong chiều hướng tìm kiếm nội hàm của nó, mà thay vào đó con đường nghiên cứu tâm trí phải “dựa vào xu hướng hành vi” của con người, cũng chính là liên kết nó với “nghiệp” của mỗi cá nhân. Tác giả tin rằng, chính hướng tiếp cận sâu sắc này giúp người ta có thể giải thích đúng đắn hơn “sự phát sinh hay xuất hiện những hành vi có thể xảy ra” của con người, từ đó có người ta sẽ có những bước đi cần thiết và phù hợp cho những chuyển biến tâm thức và hành vi đạo đức theo chiều hướng bình an, hạnh phúc.

Nhìn chung, Tâm thức và giải thoát - Lý thuyết tâm thức Phật giáo từ góc nhìn so sánh là một công trình nghiên cứu giá trị vể tâm thức trong một phối cảnh rộng rãi, nhưng vẫn không kém phần sâu sắc và gợi mở. Với hàm lượng tri thức lớn, phương pháp tiếp cận mới mẽ, tính khách quan cao và phản tư mạnh mẽ, công trình sẽ phù hợp hơn với những ai quan tâm đến vấn đề lý thuyết tâm thức nói chung, đặc biệt là tâm thức Phật giáo. Ngoài ra, với việc mở rộng không gian đối thoại giữa các nền văn hóa và triết lý khác nhau về lý thuyết tâm thức, tác phẩm này không chỉ là một nghiên cứu học thuật mà còn là một công cụ quan trọng để thúc đẩy hiểu biết về tâm thức trong một thế giới toàn cầu hóa.

____

Bài viết có tham khảo từ thông tin Giới thiệu sách của Giáo sư Lâm Kiến Đức của Đại học Từ Tế, Đài Loan (Trung Quốc).