Chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh được xây dựng quy mô trên một nền chùa cũ đã đổ nát vào thời gian sau sự kiện vua Lý Nhân Tông trở về kinh đô. Để báo đáp ơn vua và chúc tụng quốc vận dài mãi, quan Thông giám họ Chu, người giữ quyền coi quận Cửu Chân chủ trì đứng ra tổ chức cho nhân dân xây lại ngôi chùa mới trên nền cũ của một ngôi chùa cổ. Người được phân công trông coi trực tiếp việc dựng chùa là huyện lệnh Lê Chiếu. Vốn liếng để xây dựng do nhân dân đóng góp, lực lượng xây dựng cũng do nhân dân làm nên.

Là ngôi chùa nổi tiếng linh thiêng chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh được du khách gần xa đến cầu khấn

Trải qua tám thế kỷ rưỡi, kiến trúc cũ của ngôi chùa đã bị biến dạng hoàn toàn qua nhiều lần tôn tạo sửa chữa. Dấu tích thời Lý chỉ còn giữ được là ba bệ sen bằng đá của chùa và một tấm bia vô giá dựng năm 1118 ghi lại việc dựng chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh v.v...

Bộ tượng Tam thể tại chùa 

Hiện nay, chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh có bốn gian hậu cung, năm gian tiền đường, nhà tổ năm gian và gần đây mới làm thêm hai gian ở phía hữu. Hậu cung thờ Phật, tiền đường thờ Lý Thường Kiệt. Sự kết hợp giữa chùa và đền cũng là một đặc điểm ở di tích này và gần như phổ biến ở các di tích khác trong thời điểm lịch sử của nước ta vào thế kỷ XIX - thế kỷ XX. Tượng ở chùa này còn khá đầy đủ gồm 22 pho (tất cả đều bằng gỗ) tượng đồng không còn.

Trải bao biến thiên của trời đất những nắng mưa bão lũ, sự hưng phế của các triều đại, chùa xưa đã thay đổi diện mạo. Diện mạo hiện còn là kết quả của nhiều lần trùng tu tôn tạo. Dẫu kiến trúc có đổi thay ít nhiều nhưng đất xưa vẫn được giữ gìn, cảnh trí vẫn kế thừa nâng cao, niềm sùng kính vẫn còn nguyên vẹn. Điều quý báu nhất là tại chùa còn lưu giữ nhiều di sản quý báu có tuổi thọ hàng nghìn năm là minh chứng cho một vùng đất cổ, cho sự hiện diện liên tục, sự kế thừa của cư dân nơi đây.

Trước hết phải nói về tấm bia nhà Lý dựng năm 1118, dù nắng mưa đã bào mòn, đạn thù đã bắn phá để lại dấu tích lồi lõm trên mặt bia nhưng may mắn thay nội dung văn bia đã được ghi lại, họa tiết hoa văn được dập lại cho hay về một thời danh thơm nức xa gần của chùa và cung cấp nhiều sử liệu.

Văn bia tại chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh

Ngôi chùa cổ nhất xứ Thanh này còn lưu giữ được bộ hiện vật gốc từ thời Lý đó là ba bệ sen bằng đá ở trung tâm Phật điện. Đây là những tác phẩm điêu khắc đá có tuổi thọ cao nhất hiện còn ở Thanh Hóa và hết sức có giá trị về lịch sử cũng như kiến trúc mỹ thuật xứng là những bảo vật của Quốc gia.

Ngoài hai tuyệt tác nói trên còn phải kể đến bộ thềm đá chạm khắc rồng mà chùa còn lưu giữ được. Hình rồng được chạm khắc tinh xảo, mang đặc trưng Rồng thời Lý mình tròn nhẵn thân dài uốn lượn uyển chuyển ở tư thế thoát tục khi là long vũ lúc là long vân.

Đầu sư tử bằng đá tại chùa

Trong chùa còn nhiều pho tượng gỗ, to bằng người thật có niên đại rất sớm, được sơn son thếp vàng.

Chùa được trùng tu có giá trị đó là vào năm 1938, hiện vật ghi nhận kỳ trùng tu này là chuông đồng cao khoảng 80 cm nặng khoảng 5 tạ, và các pho tượng gỗ cùng một số kết cấu gỗ còn lại trong chùa.

Chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh ngày đêm vẫn tấp nập khách hành hương tế lễ, niệm phật cầu quốc thái dân an, vạn vật tốt tươi, hy vọng muôn sự tốt lành, nhà chùa đảm bảo nhu cầu tín ngưỡng của nhân dân trong huyện và tăng ni Phật tử, tín đồ của Phật và nhân dân các huyện lân cận và khách thập phương. Chùa đã được công nhận là Di tích văn hóa cấp Quốc gia. Hương thơm danh tiếng ngôi chùa cổ linh thiêng vẫn mãi mãi đằm sâu trong tâm thức nhân dân.