Một số thuật ngữ Phật giáo bị “biến dạng”

Khi được diễn giải không chuẩn xác, những khái niệm này có thể bị biến dạng, gắn thêm ý nghĩa ngoài bối cảnh, dẫn tới sự nhầm lẫn về giáo lý. Nhìn từ góc độ học thuật, việc giữ đúng tinh thần gốc của thuật ngữ Phật giáo không chỉ quan trọng với người tu tập, mà còn cần thiết với tất cả ai muốn hiểu đạo Phật như một nền triết học và tôn giáo đã tồn tại hơn 25 thế kỷ.

Trước hết là khái niệm từ bi. Thông thường, nhiều người hiểu từ bi là lòng thương yêu, trắc ẩn, mong muốn người khác thoát khỏi khổ đau. Đây là nghĩa cơ bản, đúng với tinh thần Phật dạy. Nhưng khi khái niệm này được “mượn” để diễn giải trong những bối cảnh khác, chẳng hạn câu nói “đánh giặc với lòng từ bi”, thì đã xuất hiện sự lệch lạc.

Từ bi, vốn nhằm giải thoát con người khỏi vòng luân hồi sinh tử, không thể đặt song hành với hành động sát phạt, dù nhân danh chính nghĩa. Cách dùng đó vô tình biến từ bi thành một thứ vỏ bọc cho chủ nghĩa dân tộc hoặc cho những lập luận mang tính văn hóa - chính trị. Hơn nữa, trong Phật học, bất kỳ một phẩm chất tâm nào, kể cả từ bi, đều được xem xét trong từng sát-na tâm, nghĩa là từng khoảnh khắc sinh - diệt rất ngắn ngủi. Do đó, nếu muốn diễn giải từ bi một cách khoa học, cần gắn nó trong tiến trình tâm lý và tu tập cụ thể, không nên “kéo” nó sang các lĩnh vực khác để rồi buộc nó mang những nghĩa vốn xa lạ với tinh thần Phật giáo.

Một thuật ngữ khác cũng thường bị hiểu sai là chánh niệm (sammā-sati). Ngày nay, khái niệm này được phổ biến rộng rãi nhờ các ứng dụng trị liệu tâm lý, thiền chánh niệm trong y học và giáo dục, thường được dịch là mindfulness. Những thực tập này có tác dụng tích cực, giúp con người giảm căng thẳng, lo âu. Tuy nhiên, nếu chỉ dừng lại ở việc xem chánh niệm như một “kỹ thuật trị liệu” thì chưa đủ để phản ánh đúng chiều sâu của nó trong Phật giáo nguyên thủy.

Trong bối cảnh giáo lý sớm, chánh niệm không chỉ là sự chú tâm vào hiện tại, mà còn là sự tỉnh thức soi chiếu thân - thọ - tâm - pháp, gắn liền với tiến trình Bát chánh đạo và dẫn đến trí tuệ giải thoát. Đặt chánh niệm vào trong dòng chảy tâm lý trị liệu hiện đại có thể hữu ích, nhưng nếu bỏ quên gốc rễ Phật học, chúng ta sẽ vô tình giản lược và thậm chí làm sai lệch giá trị nguyên thủy của khái niệm này.

Tiếp theo là vấn đề Phật tính hay tâm tính. Không ít người hiểu lầm rằng “Phật ở trong lòng” hay rằng “ai cũng có tiềm năng giác ngộ giống nhau”. Thực ra, trong Phật giáo Đại thừa, Phật tính được giảng giải là bản chất thanh tịnh, sáng suốt vốn sẵn có nơi tất cả chúng sinh. Nó không phải một thực thể thường hằng nằm trong mỗi người, cũng không đồng nghĩa với “khả năng” hay “tiềm năng” theo cách nói của tâm lý học hiện đại.

Việc gán ghép Phật tính thành “ông Phật trong tâm” là một cách nói ẩn dụ, dễ gần, nhưng nếu xem đó là sự thật giáo lý thì lại quá hời hợt. Hiểu đúng về Phật tính giúp người tu thấy rõ rằng giác ngộ không phải là điều bên ngoài đem đến, mà là khả năng hiển lộ khi các chướng ngại - vô minh, tham sân si - được gỡ bỏ.

Cuối cùng là cặp khái niệm nhân quả và nhân quả - nghiệp báo. Trong đời sống thường ngày, chúng ta hay dùng từ “nhân quả” để nói về một kết cục nào đó, ví dụ như “ăn ở ác sẽ gặp quả báo”. Tuy nhiên, cần phân biệt rõ: nhân quả là nguyên lý phổ quát của vạn pháp - hễ có nhân thì có quả, hễ có duyên thì sự vật thành hình. Đây là quy luật tự nhiên, khách quan. Còn nghiệp báo là một phần trong nhân quả, nói đến sự vận hành của hành động (nghiệp) có tác động đến đời sống hiện tại và tương lai của con người. Gộp hai khái niệm này thành một khiến nhiều người nghĩ rằng “nhân quả” chỉ gắn với chuyện đạo đức hay báo ứng, trong khi thực tế, nó rộng hơn rất nhiều, bao gồm cả quy luật vật lý, sinh học, xã hội… Sự khác biệt này nếu không phân minh sẽ làm nghèo đi chiều sâu tư tưởng của Phật giáo.

Những ví dụ trên cho thấy, việc sử dụng thuật ngữ Phật học không đơn giản như một khẩu hiệu hay một câu nói văn hoa. Chúng cần được đặt đúng trong bối cảnh, trong tiến trình tu tập và trong ngữ cảnh giáo lý nguyên thủy. Khi hiểu và dùng đúng, những thuật ngữ này sẽ mở ra chiều sâu tư duy, đưa con người gần hơn với trí tuệ giải thoát. Còn khi diễn giải tùy tiện, chúng dễ bị biến thành công cụ của những ý đồ ngoài tôn giáo, khiến Phật pháp bị hiểu lầm hoặc bị giản lược.

Giữ gìn sự trong sáng của ngôn ngữ Phật học cũng chính là giữ gìn con đường tu tập. Bởi lời dạy của Đức Phật không chỉ là những triết lý xa xôi, mà còn là tấm bản đồ chỉ đường. Nếu bản đồ bị sai lệch, người đi đường sẽ khó tìm tới đích. Hiểu đúng và dùng đúng những khái niệm cốt lõi, chúng ta sẽ có cơ hội tiếp xúc với tinh hoa của giáo pháp, và từ đó, thực hành một cách chân thật, đưa Phật pháp vào đời sống.