Những hình thức sinh và tử

1. Sự kiệt lực của nghiệp tái tạo (kammakkhaya)

Người Phật tử tin rằng thông thường, các tư tưởng, tác ý, hay ý muốn thật mạnh lúc sinh tiền, sẽ hồi sinh với một năng lục mạnh mẽ trong giờ phút lâm chung. Chính tư tưởng cuối cùng ấy tạo điều kiện cho sự tái sinh sắp đến. Khi năng lực của Nghiệp Tái Tạo (janaka) đã kiệt thì những sinh hoạt của cơ thể mà luồng sinh lực nằm trong đó cũng chấm dứt. Có khi chấm dứt sớm hơn tuổi thọ thông thường trong cảnh giới ấy. Trong trường hợp này thường xuyên xảy đến cho chúng sinh trong cảnh khổ (apaya) nhưng cũng có thể xảy ra trong những cảnh giới khác.

2. Hết tuổi thọ (ayukkhaya)

Tuổi thọ có thể dài hay ngắn tùy vào cảnh giới. Những cái chết tự nhiên như chết già, chết vì hết tuổi thọ, thuộc về loại này.

Có những cảnh giới trong ấy kiếp sống dài hơn ở những cảnh khác. Trong cảnh giới của mình, nếu tuổi thọ đã đến mức tối đa, kiếp đã mãn, thì dầu nghiệp lực còn mạnh cũng phải chết. Tuy nhiên, nếu năng lực của Nghiệp Tái Tạo thật mạnh, nghiệp lực có thể tự hồi sinh, tạo "Sắc" mới trong cảnh giới ấy hay trong một cảnh giới cao hơn, như trường hợp chư Thiên.

3. Nghiệp tái tạo và tuổi thọ đồng thời chấm dứt cùng một lúc (ubhayakkhaya)

4. Một nghiệp lực ngược chiều, thật mạnh, ngăn chận, làm bế tắc thình lình luồng trôi chảy của nghiệp tái tạo (upacchedaka kamma)

Những cái chết đột ngột, bất đắc kỳ tử, và những trường hợp yểu tử đều do nhân này.

Một năng lực thật mạnh có thể đổi chiều hướng một mũi tên bay, hay ngăn chặn lằn bay, làm cho mũi tên rơi xuống đất. Cũng dường thế ấy, một nghiệp lực thật mạnh trong quá khứ có thể đánh tan tiến trình tư tưởng cuối cùng và tiêu diệt kiếp sống tâm linh của một chúng sinh. Cái chết của Devadatta (Đề Bà Đạt Đa) là do nghiệp tiêu diệt mà ông đã tạo.

Ba trường hợp đầu tiên được gọi chung là "chết đúng thì" (kala marana). Trường hợp thứ tư là "chết không đúng thì" (akala marana).

Như ngọn đèn dầu có thể tắt vì bốn nguyên nhân:

1. Tim lụn.

2. Dầu cạn.

3. Tim lụn và dầu cạn cùng lúc, và

4. Những nguyên nhân khác từ bên ngoài như một cơn gió mạnh thổi qua

Theo Phật Giáo cũng có bốn lối sinh là:

(1) Noãn sinh (andaja), sinh từ trong trứng.

(2) Bào sinh (jalabuja), sinh từ trong bào thai.

(3) Thấp sinh (samsedaja), sinh từ chổ ẩm thấp.

(4) Hóa sinh (opapatika), đột nhiên sinh ra.

Tất cả chúng sinh đều được sinh ra theo một trong bốn lối ấy.

Chim và những loài bò sát có trứng thuộc loại noãn sinh. Người, một vài cảnh Trời trên quả địa cầu, và loài thú thuộc loại thai sinh, hay bào sinh. Có những mầm giống được sinh ra và trưởng thành từ nơi ẩm thấp, như vài loại côn trùng, thuộc loại thấp sinh. Những chúng sinh thuộc loại hóa sinh thường là vô hình đối với con người, tức mắt người không thể thấy. Do nghiệp quá khứ, các chúng sinh ấy bỗng nhiên xuất hiện, khỏi phải qua một giai đoạn phôi thai nào. Ngạ quỉ (peta), chư Thiên (deva), và chư Phạm Thiên (Brahma) đều thuộc loài hóa sinh.