Tôi yêu đất nước tôi

Bài thơ của một người yêu nước mình

(Trần Vàng Sao)

Buổi sáng tôi mặc áo đi giày

                                       ra đứng ngoài đường

Gió thổi những bông nứa trắng bên sông

Mùi tóc khô còn thơm lúa mùa qua

Bầy chim sẻ đậu trước sân nhà

Những đứa trẻ đứng nhìn ngấp nghé

Tôi yêu đất nước này như thế

Mỗi buổi mai

Bầy chim sẻ ngoài sân

Gió mát và trong

Đường đi đầy cỏ may và muộng chuộng

Tôi vẫn sống

                 vẫn ăn

                            vẫn thở

                                       như mọi người

Đôi khi chợt nhớ một tiếng cười lạ

Một câu ca dao buồn có hoa bưởi hoa ngâu

Một vết bùn khô trên mặt đá

Không có ai chia tay

Cũng nhớ một tiếng còi tàu.

Mẹ tôi thức khuya dậy sớm

Năm nay ngoài năm mươi tuổi

Chồng chết đã mười mấy năm

Thuở tôi mới đọc được i tờ

Mẹ thương tôi mẹ vẫn tảo tần

Nước sông gạo chợ

Ngày hai buổi nhà không khi nào vắng người đòi nợ

Sống qua ngày nên phải nghiến răng

Cũng không vui nên mẹ ít khi cười

Những buổi trưa buổi tối

Ngồi một mình hay khóc

Vẫn thở dài mà không nói ra

Thương con không cha

Hẩm hiu côi cút

Tôi yêu đất nước này xót xa

Mẹ tôi nuôi tôi mười mấy năm không lấy chồng

Thương tôi nên ở goá nuôi tôi

Những đứa bà con nhà giàu hằng ngày chửi bới

Chúng cho mẹ con tôi áo quần tiền bạc,

                                            như cho một đứa hủi

Ngày kỵ cha họ hàng thân thích không ai tới

Thắp ba cây hương

Với mấy cái bông hải đường

Mẹ tôi khóc thút thít

Cầu cha tôi phù hộ tôi nên người

Con nó còn nhỏ dại

Trí chưa khôn chân chưa vững bước đi

Tôi một mình nuôi nó có kể chi mưa nắng

Tôi yêu đất nước này cay đắng

Những năm dài thắp đuốc đi đêm

Quen thân rồi không ai còn nhớ tên

Dĩ vãng đè trên lưng thấm nặng

Áo mồ hôi những buổi chợ về

Đời cúi thấp

Giành từng lon gạo mốc,

Từng cọng rau hột muối

Vui sao khi còn bữa đói bữa no

Mẹ thương con nên cách trở sông đò

Hàng gánh nặng phải qua cầu xuống dốc

Đêm nào mẹ cũng khóc

Đêm nào mẹ cũng khấn thầm

Mong con khôn lớn cất mặt với đời

Tôi yêu đất nước này khôn nguôi

Tôi yêu mẹ tôi áo rách

Chẳng khi nào nhớ tuổi mình bao nhiêu.

Tôi bước đi

Mưa mỗi lúc mỗi to,

Sao hôm nay lòng thấy chật

Như buổi sáng mùa đông chưa thấy mặt trời mọc

Con sông dài nằm nhớ những chặng rừng đi qua

Nỗi mệt mỏi, rưng rưng từng con nước

Chim đậu trên cành chim không hót

Khoảng vắng mùa thu ngủ trên cỏ may

Tôi yêu đất nước này những buổi mai

Không ai cười không tiếng hát trẻ con

Đá đất cỏ cây ơi

Lòng vẫn thương mẹ nhớ cha

Ăn quán nằm cầu

Hai hàng nước mắt chảy ra

Mỗi đêm cầu trời khấn phật, tai qua nạn khỏi

Ngày mai mua may bán đắt

Tôi yêu đất nước này áo rách

Căn nhà dột phên không ngăn nổi gió

Vẫn yêu nhau trong từng hơi thở

Lòng vẫn thương cây nhớ cội hoài

Thắp đèn đêm ngồi đợi mặt trời mai

Tôi yêu đất nước này như thế

Như yêu cây cỏ ở trong vườn

Như yêu mẹ tôi chịu khó chịu thương

Nuôi tôi thành người hôm nay

Yêu một giọng hát hay

Có bài mái đẩy thơm hoa dại

Có sáu câu vọng cổ chứa chan

Có ba ông táo thờ trong bếp

Và tuổi thơ buồn như giọt nước trong lá sen

Tôi yêu đất nước này và tôi yêu em

Thuở tóc kẹp tuổi ngoan học trò

Áo trắng và chùm hoa phượng đỏ

Trong bước chân chim sẻ

Ngồi học bài và gọi nhỏ tên tôi

Hay nói chuyện huyên thuyên

Chuyện trên trời dưới đất rất lạ

Chuyện bông hoa mọc một mình trên đá

Cứ hay cười mà không biết có người buồn.

Sáng hôm nay gió lạnh vẫn còn

Khi xa nhà vẫn muốn ngoái lại

Ngó cây cam cây cải

Thương mẹ già như chuối ba hương

Em chưa buồn

Vì chưa rách áo

Tôi yêu đất nước này rau cháo

Bốn ngàn năm cuốc bẫm cày sâu

Áo đứt nút qua cầu gió bay

Tuổi thơ em hãy giữ cho ngoan

Tôi yêu đất nước này lầm than

Mẹ đốt củi trên rừng cha làm cá ngoài biển

Ăn rau rìu rau có rau trai

Nuôi lớn người từ ngày mở đất

Bốn ngàn năm nằm gai nếm mật

Một tấc lòng cũng trứng Âu Cơ

Một tiếng nói cũng đẩy hồn Thánh Gióng.

Tôi đi hết một ngày

Gặp toàn người lạ

Chưa ai biết chưa ai quen

Không biết tuổi không biết tên

Cùng sống chung trên đất

Cùng nỗi đau chia cắt Bắc Nam

Cùng có chung tên gọi Việt Nam

Mang vết thương chảy máu ngoài tim

Cùng nhức nhối với người chết oan ức

Đấm ngực giận hờn tức tối

Cùng anh em cất cao tiếng nói

Bản tuyên ngôn mười bốn triệu người đòi độc lập tự do

Bữa ăn nào cũng phải được no

Mùa lạnh phải có áo ấm

Được nói cười hát ca yêu đương không ai cấm

Được thờ cúng những người mình tôn kính

Hai mươi năm cuộc đời chưa khi nào định.

Tôi trở về căn nhà nhỏ

Đèn thắp ngọn lù mù

Gió thổi trong lá cây xào xạc

Vườn đêm thơm mát

Bát canh rau dền có ớt chìa vôi

Bên hàng xóm có tiếng trẻ con khóc

Mẹ bồng con lên non ngồi cầu Ái tử

Đất nước hôm nay đã thấm hồn người

Ve sắp kêu mùa hạ

Nên không còn mấy thu

Đất nước này còn chua xót

Nên trông ngày thống nhất

Cho bên kia không gọi bên này là người miền Nam

Cho bên này không gọi bên kia là người miền Bắc

Lòng vui hôm nay không thấy chật

Tôi yêu đất nước này chân thật

Như yêu căn nhà nhỏ có mẹ của tôi

Như yêu em nụ hôn ngọt trên môi

Và yêu tôi đã biết làm người

Cứ trông đất nước mình thống nhất.

19/12/1967

Phân tích:

Ngay những câu mở đầu, Trần Vàng Sao đã khẳng định tình yêu đất nước không phải điều gì cao siêu hay trừu tượng, mà bắt đầu từ những cảnh sắc, âm thanh, mùi hương rất đời thường: gió thổi bông nứa trắng, mùi rơm rạ, bầy chim sẻ trước sân, tiếng còi tàu xa vắng. Đất nước hiện ra không phải là biểu tượng chính trị hay khẩu hiệu, mà là hơi thở của đời sống hằng ngày, của những điều bình dị.

Ở đó, “tôi” yêu nước như yêu tiếng cười lạ, một câu ca dao, vết bùn khô trên đá. Đất nước gắn bó với từng chi tiết nhỏ bé, vừa thân quen vừa mộc mạc, khẳng định rằng lòng yêu nước trước hết khởi phát từ tình cảm cụ thể với mảnh đất, ngôi nhà, dòng sông, nếp sống.

Cái tôi trữ tình ở đây mang vẻ đẹp rất gần gũi: vẫn ăn, vẫn thở, vẫn sống như bao người. Chính sự hòa nhập tuyệt đối với đời sống bình thường khiến tình yêu đất nước của nhân vật trữ tình trở nên chân thật, không màu mè.

Nhưng đất nước không chỉ là cảnh vật, mà còn là thân phận những con người lam lũ, trước hết là người mẹ. Hình tượng người mẹ trong bài thơ hiện lên với tất cả nỗi vất vả, cay cực: chồng chết sớm, một mình nuôi con, nợ nần chồng chất, ngày hai buổi chợ, áo rách, đêm nào cũng khóc, đêm nào cũng khấn thầm.

Trần Vàng Sao dựng lên bức chân dung người mẹ Việt Nam tảo tần, chịu thương chịu khó, tiêu biểu cho hàng triệu bà mẹ trong chiến tranh và nghèo khó. Mẹ không chỉ là mẹ của riêng “tôi”, mà còn là hình ảnh của Tổ quốc: côi cút, nhọc nhằn, chịu đựng, nhưng vẫn giàu tình thương và nghị lực.

Câu thơ “Tôi yêu đất nước này xót xa” là một mốc quan trọng. Yêu nước không phải chỉ là tự hào, mà còn là nỗi đau, sự xót xa khi chứng kiến cảnh đời cơ cực của mẹ, của những phận người thấp hèn, bị khinh rẻ, bị coi thường. Tình yêu đất nước ở đây đồng thời là tình thương người, là nỗi đau gắn liền với số phận của những người thân thuộc nhất.

Bài thơ khắc họa một đất nước gắn liền với nỗi cơ cực muôn đời: giành từng lon gạo mốc, từng cọng rau, hột muối; vui sao khi còn bữa đói bữa no. Những chi tiết ấy làm bật lên thực tế nghèo đói, lầm than của nhân dân Việt Nam trong chiến tranh.

Những dòng thơ về mẹ gánh gồng qua cầu xuống dốc, đêm nào cũng khóc và khấn thầm, gợi ra sức chịu đựng lặng lẽ của nhân dân. Đây là tình yêu đất nước trong cay đắng: yêu cả khi đất nước rách nát, yêu trong nghèo khó, yêu cả khi không có gì để tự hào.

Sự chân thực ấy khác hẳn với nhiều bài thơ cách mạng cùng thời vốn thường ca ngợi vẻ hùng tráng, lớn lao. Trần Vàng Sao không phủ nhận hiện thực nghiệt ngã, trái lại, ông chọn cách đối diện và khẳng định tình yêu ngay trong đớn đau. Chính sự thật thà đó làm bài thơ có sức lay động đặc biệt.

Từ mẹ, nhân vật trữ tình mở rộng tình yêu sang những gì gần gũi khác: hàng xóm, em gái tuổi học trò, những câu vọng cổ, giọng hát dân gian, phong tục thờ ba ông Táo. Đất nước được nhìn như một gia đình lớn, nơi có căn nhà dột nát, có bát canh rau dền, có hàng xóm, có tiếng trẻ con khóc, có khói hương ngày giỗ cha.

Đó là đất nước đời thường - không vĩ đại trên sách vở, mà thân thuộc trong từng mảnh đời. Yêu nước vì vậy đồng nghĩa với yêu mẹ, yêu em, yêu hàng xóm, yêu giọng hát, yêu ký ức tuổi thơ. Tình yêu này không tách rời, mà hòa nhập trong những sợi dây gắn kết gia đình - cộng đồng - tổ quốc.

Bài thơ được viết ngày 19/12/1967, trong giai đoạn đất nước chia cắt. Khát vọng thống nhất vang lên mạnh mẽ ở những câu thơ cuối:

“Cho bên kia không gọi bên này là người miền Nam / Cho bên này không gọi bên kia là người miền Bắc”.

Đây là tiếng nói thiết tha của một người con đất Việt mong xóa bỏ chia cắt, tìm lại sự toàn vẹn. Tình yêu đất nước ở đây không chỉ là tình cảm cá nhân mà còn là khát vọng lịch sử, hòa chung trong ý chí của cả dân tộc.

Bài thơ cũng cất lên lời tuyên ngôn cho những quyền sống căn bản: được ăn no, được mặc ấm, được cười, hát, yêu thương, được thờ cúng tổ tiên. Đó là sự gắn bó giữa tình yêu nước và khát vọng tự do, độc lập, thống nhất. Yêu nước là yêu cuộc đời này phải công bằng, xứng đáng cho mọi người dân.

“Bài thơ của một người yêu nước mình” gây ấn tượng bởi giọng điệu giản dị, như lời tâm sự đời thường. Không trau chuốt ngôn từ, không dùng ẩn dụ cầu kỳ, bài thơ thiên về tự sự, trải lòng.

Nhịp thơ tự do, lúc ngắn lúc dài, có khi là câu kể, có khi như lời nói thường ngày. Nhưng chính sự mộc mạc ấy tạo nên sức mạnh: nó khiến tình yêu đất nước trở nên gần gũi, thật thà, dễ đồng cảm. Người đọc thấy ở đó bóng dáng của mình, của mẹ mình, của căn nhà nhỏ, của ký ức tuổi thơ.

Bên cạnh đó, bài thơ cũng giàu hình ảnh gợi cảm: “giọt nước trong lá sen”, “con sông dài nằm nhớ những chặng rừng đi qua”, “chim đậu trên cành chim không hót”… Những hình ảnh vừa cụ thể, vừa giàu sức ám gợi, làm tăng chiều sâu cảm xúc.

Điều làm bài thơ sống mãi chính là tính nhân văn sâu sắc. Trần Vàng Sao khẳng định: yêu nước không phải chỉ khi đất nước vinh quang, mà ngay cả khi đất nước nghèo đói, chia cắt, rách nát, vẫn yêu, vẫn gắn bó.

Tình yêu ấy bắt nguồn từ tình thương mẹ, từ nỗi đau thân phận, từ khao khát cuộc sống công bằng. Nó không sáo rỗng mà chân thực, không chỉ là lý tưởng mà còn là máu thịt.

Bài thơ trở thành minh chứng rằng lòng yêu nước không chỉ thuộc về những trang sử hào hùng, mà còn nằm trong từng bữa cơm rau cháo, trong từng giọt mồ hôi mẹ, trong tiếng khóc trẻ con, trong nỗi đau mất mát của bao gia đình.

“Bài thơ của một người yêu nước mình” của Trần Vàng Sao là một trong những tác phẩm độc đáo của thơ ca Việt Nam hiện đại. Nó không giống các bản hùng ca thường thấy trong thời chiến, mà mang chất giãi bày, tự sự cá nhân.

Chính vì vậy, bài thơ có vị trí riêng: là tiếng nói của một con người cụ thể, với những trải nghiệm, cay đắng, thương yêu, nhưng đồng thời phản ánh tâm trạng chung của một thế hệ. Nó góp phần làm phong phú diện mạo thơ ca kháng chiến, cho thấy lòng yêu nước có nhiều cung bậc, trong đó có cả nỗi buồn, sự xót xa, chứ không chỉ niềm tin lạc quan.

“Bài thơ của một người yêu nước mình” là bản tình ca chân thật về đất nước, về mẹ, về tình người. Trần Vàng Sao đã khắc họa tình yêu Tổ quốc không qua tượng đài vĩ đại, mà qua căn nhà rách nát, bữa cơm rau cháo, giọt nước mắt của mẹ, khát vọng thống nhất và tự do.

Tình yêu ấy vừa bình dị vừa lớn lao, vừa cá nhân vừa cộng đồng, vừa cay đắng vừa hy vọng. Nó cho thấy yêu nước là gắn bó với từng chi tiết nhỏ bé của đời sống, với từng số phận con người, và cuối cùng, là khát vọng chung: một đất nước thống nhất, no ấm, công bằng, hạnh phúc.

Bài thơ vì thế vẫn còn nguyên giá trị cho đến hôm nay: nhắc nhở chúng ta rằng yêu nước không phải điều xa vời, mà chính là yêu thương, gắn bó, chia sẻ với nhân dân, với quê hương, với từng hơi thở đời thường.