I. Mở đầu:

II. Định nghĩa Diệt đế:

Diệt đế chữ Phạn gọi là Nirodha Dukkha Satyã. Nirodha là sự tiêu diệt, Dukkha nghĩa là sự chịu đựng những đau khổ như ốm đau, đói khát, buồn bực, sợ hãi, lo lắng…Còn Satyã nghĩa là sự chân thực không hư vọng, là sự thật, là chân lý, ta dịch nghĩa là đế. Vì vậy, Diệt đế là sự thật đúng đắn về hoàn cảnh tốt đẹp mà con người có thể đạt được khi đã diệt hết mọi vô minh, phiền não gây ra đau khổ của con người.

Diệt đế mang ý nghĩa là sự chấm dứt khổ đau, đó là Niết bàn, là cực lạc hay giải thoát, là giác ngộ, là bất sinh, không còn luân hồi  sinh tử. Muốn đạt được cái đó, chúng sinh phải loại trừ mọi phiền não, vọng tưởng để đi đến an trú tâm bất sinh. Đức Phật đã nói: “Kẻ nào còn vướng mắc vào sắc, thọ, tưởng, hành, thức[1] thì kẻ đó được gọi là chúng sinh”. Hầu hết các kinh điển Phật giáo, kể cả Nam tông và Bắc tông, Tiểu thừa hay Đại thừa đều dịch cụm từ Diệt đế là Niết bàn. Mà muốn đạt đến Niết bàn thì ta phải diệt cho bằng được “cái Tôi”, “cái của Tôi” và “cái tự ngã của tôi”, phải diệt cho được cái tham, cái sân, cái si và biết bao cái phiền não, chấp trước, mà phải diệt trừ cho được toàn bộ những cái đó mới gọi là Niết bàn. Cảnh giới Niết bàn thật vắng lặng, tĩnh tịch và an lạc, đoạn diệt hết thảy hoặc nghiệp luân hồi nên gọi là Diệt đế.

III. Các bước hành trì để đạt đến Niết Bàn:

Con đường đưa ta đến diệt tận đau khổ, đạt đến Niết Bàn được Đức Phật nói trong phần Đạo đế (sẽ trình bày trong Chương thứ Năm), mà chủ yếu là thực hiện được những lời dạy bảo của Đức Phật về 37 phẩm trợ đạo, trong đó Bát Chính đạo là  con đường chính.

Đạt đến Niết bàn thật là khó với đa số các phật tử tại gia. Điều đó là một thực tế, bởi vì trong hàng phật tử tại gia, thường còn bị nhiều ràng buộc với cuộc sống hàng ngày, nên không có điều kiện để hành trì miên mật để tận diệt mọi phiền não, mọi nguồn gốc gây ra đau khổ trên đời. Việc hành trì để thoát khỏi những ái dục, những tham, sân, si, cũng không phải là có đủ điều kiện và tâm huyết để thực hành hàng ngày.

Tuy vậy, đối với hàng phật tử tại gia, vẫn có những vị tinh tấn tu hành với sự hướng dẫn của các vị thầy tâm huyết, các vị ấy cũng thực hiện được việc đoạn diệt mọi phiền não, vọng tưởng để tâm an định, thanh tịnh, đạt đến cảnh giới Niết bàn sau khi đã diệt tận mọi đau khổ.

Việc hành trì của các Phật tử tại gia để có cuộc sống an lạc, giải thoát, đạt đến Niết bàn bao gồm:

a. Khi đã biết rõ nguồn gốc của khổ đau, cần kiên cố tu hành, và quyết tâm thực hiện những điều Phật dạy “thiểu dục, tri túc”, kiềm chế mọi dục vọng, triệt phá mọi tham, sân, si và những ô nhiễm khác để thân tâm được thanh tịnh.

b. Thực hành mười điều lành, tránh mọi nghiệp ác để không bị luật nhân quả gây ra đau khổ trong đời này và những đời sau. Tiến tới một cuộc sống an lạc, dứt khỏi mọi ràng buộc, làm ô nhiễm  thân tâm.

c. Thực hiện việc trì giới nghiêm ngặt, đi đến an định và trí tuệ. Đối với những phật tử tại gia tu theo Thiền tông, cần thực hành thiền định để rũ sạch mọi ô nhiễm. Đối với những người tu theo Tịnh độ, phải  đạt đến niệm Phật “nhất tâm bất loạn”.

Nhưng, điều căn bản để đi đến giải thoát, giác ngộ, Niết bàn, phật tử tại gia cần thấu hiểu và thực hành phần Đạo đế trong Tứ Diệu Đế (sẽ nói ở chương sau). Đó là phương pháp hữu hiệu nhất để diệt trừ đau khổ, đạt đến an vui tự tại, có thể đưa người ta đến cảnh giới Niết bàn ngay trong cuộc sống nơi trần thế. Vì thế nhà Phật thường nói: “Quê hương của Niết bàn là nơi trần thế”.

2.    Đối với các bậc tu hành xuất gia:

Việc tu hành đối với các bậc xuất gia là liên tục, thường ngày. Mà các nguyên nhân phiền não rất phức tạp, nên muốn đoạn trừ nó cũng phải theo tuần tự, thứ lớp. Trong “Tám quyển sách quý” của Hòa thượng Thích Thiện Hoa, quyển thứ tư nói về Tứ Diệu Đế, Hòa thượng có nêu lên hai lớp đoạn hoặc, tức là hai giai đoạn đoạn diệt những sai lầm, mê muội, đó là “Kiến đạo sở đoạn hoặc” và “Tu đạo sở đoạn hoặc” để nói lên các cấp bậc của công phu tu hành để đoạn trừ mọi phiền não phải có hai giai đoạn khác nhau.

Đó là nói một cách tổng quát về hai giai đoạn diệt trừ phiền não. Để có một ý niệm rõ ràng về các tầng bậc tu chứng mà một hành giả cần phải trải qua, các bậc tu hành muốn đoạn trừ tư hoặc và kiến hoặc, trước hết phải tập trung tâm ý, tư tưởng vào những quy luật như vô thường, vô ngã, bất tịnh, tính không v.v.. Có như thế thì mọi sai lầm điên đảo sẽ không còn nữa. Tuy nhiên, không phải trong một thời gian ngắn mà có thể đoạn diệt được hết, trái lại cần có nhiều thời gian và công phu tu tập thì mới từ bỏ những tư tưởng, thành kiến mê lầm của một kẻ phàm phu mà đạt đến trí tuệ bậc thánh để dự vào vòng Thánh quả. Vì vậy, xin giới thiệu các quả vị đạt được trong tu hành của các hành giả từ thấp đến cao trong quả thánh Thanh Văn, mà giáo lý Tứ Diệu Đế là giáo lý cơ bản của hàng Thanh Văn thừa:

a. Quả vị Tu Đà Hoàn:

b. Quả vị Tư Đà Hàm :

c. Quả vị A Na Hàm :

A La Hán là quả vị cao nhất trong Thanh Văn thừa. Quả vị này không còn bị luân hồi sinh tử nữa vì đã phá trừ hết mọi phiền não, không còn bị chúng quấy phá, và ở quả vị này có trí  tuệ cao và có nhiều phúc đức.  Ở quả vị A La Hán, do cố công bền chí, đã diệt được lòng chấp ngã, nên không bị sống chết khổ đau, lo buồn sợ hãi chi phối. Song quả vị A La Hán cũng chia làm hai bực, tùy theo căn cơ nhanh hay chậm  của các vị ấy.

IV. Các loại Niết bàn:

1.    Định nghĩa Niết bàn:

b. Vô dư Niết bàn:

Vô dư Niết bàn là Niết bàn đã đạt hoàn toàn. Như trong hàng Thanh Văn, đến quả vị A La Hán do đã đoạn diệt hết phiền não, diệt hết ngã chấp nên hoàn toàn giải thoát, không còn sinh tử luân hồi, nên quả vị đó đã đạt Vô dư Niết bàn. Đến đây mọi dục vọng đã hoàn toàn diệt trừ, và trí vô ngại hiện ra một cách đầy đủ, không còn trở lại khởi tâm chấp ngã nữa, và được tự tại giải thoát ngoài vòng ba cõi Dục, Sắc và Vô sắc giới.  Tóm lại Vô dư Niết bàn là cái Niết bàn mà cái cảm thọ đều được lắng dịu.

Ở trên đã nói đến các Niết bàn nói chung, nhưng mới chỉ đề cập đến Niết bàn của Tiểu thừa, của các hàng thánh Thanh Văn. Dưới đây sẽ mở rộng phạm vi nghĩa rộng, nói về Niết bàn của Đại thừa.

3. Niết bàn của Đại thừa:

Theo định nghĩa Niết bàn ở trên thì Niết bàn là một trạng thái tâm thanh tịnh vô nhiễm. Do ở trên trần thế này, mọi đau khổ đều do tâm ta tạo ra, một khi đã diệt hết mọi phiền não nhiễm ô, đạt đến tâm thanh tịnh, tâm trong sạch và an lạc, không vướng mắc vào một cái gì hết, thì lập tức ta đã đạt được Niết bàn ngay trên mặt đất này, cái đó gọi là Vô trụ xứ Niết bàn.

Nói một cách chính xác, Vô trụ xứ Niết bàn là Niết bàn của các vị Bồ Tát Đại thừa. Các vị này đã thâm sâu hơn hàng Thanh Văn vì đã phá được cái chấp vô ngã không những ở nhân vô ngã mà phá được cả pháp vô ngã, đạt được quả vị  giác ngộ Bồ đề. Ở quả vị Bồ đề, các vị dùng trí tuệ Bát nhã quán chiếu thực tướng của các pháp, thấy rằng tất cả vạn vật, thế giới và con người đều là giả hữu, đều vô ngã, đều không có tự thể và đều chịu sự chi phối của luật biến đổi tức vô thường. Ở quả vị này, các vị dùng các pháp huyễn hóa, không có thật sinh tử, không có thật Niết Bàn, không bao giờ trụ trước (vô trụ). Do đó, Bồ Tát thường ra vào sinh tử, dùng pháp lục độ để độ chúng sinh, mà vẫn ở trong Niết Bàn tự tại. 

b. Tự tính thanh tịnh Niết bàn:

Gọi là Tự tính thanh tịnh Niết bàn thực ra chính là cái Phật tính hay là cái Tâm của mỗi con người. Đức Phật đã từng dạy: “Tất cả chúng sinh đều có khả năng thành Phật. Trên lộ trình giác ngộ, các con phải tự thắp đuốc lên mà đi. Trong đại dương luân hồi, các con là hải đảo của chính mình, Đức Như Lai chỉ là bậc đạo sư trên nguyên tắc thôi”. Đức Phật luôn luôn chỉ là người thầy dẫn đường, còn để đạt đến Niết bàn là chuyện của chúng sinh.