Phật giáo có những ảnh hưởng rất quan trọng trong văn hóa nhân loại nói chung và đối với nghệ thuật tạo tượng nói riêng. Về tượng Phật, ngày nay, tôn tượng của Đức Phật được hàng đệ tử Phật thờ phượng, lễ lạy, cúng dường ở các ngôi chùa hay tại tư gia trên khắp năm châu, đó là điều quan trọng hàng đầu khi người ta nhớ nghĩ đến Đức Phật, hay trong các thời khóa tu tập hàng ngày để chuyển hóa tâm thức và cuộc sống của mình thăng hoa theo con đường thánh thiện của Ngài chỉ dạy.

Tuy nhiên, trong mấy trăm năm đầu sau khi Đức Phật nhập Niết-bàn, tôn tượng của Ngài chưa có, vì người ta e ngại khó có thể miêu tả một cách trung thực phẩm chất toàn thiện, toàn mỹ, toàn giác của Đức Thế Tôn, một bậc Đại đạo siêu phàm của trời người. Vì vậy, để tưởng nhớ Đức Phật, để có thể lễ bái, hướng tâm về Ngài, nghệ nhân đã khắc họa những biểu tượng như cây Bồ-đề, hay bánh xe pháp, hoặc dấu chân của Ngài... tượng trưng cho sự hiện hữu của Đức Phật.

Ở Ấn Độ, còn một số điêu khắc tượng trưng cho Đức Phật, trong đó có một phù điêu khắc trên một trụ đá của bảo tháp tại Bharhut có niên đại vào khoảng thế kỷ thứ II trước Tây lịch khắc hình ảnh bốn người lễ lạy cây Bồ-đề. Ngoài ra, có rất nhiều ngôi bảo tháp được xây dựng, chạm trổ tinh vi để lưu giữ xá-lợi Phật và chư Thánh tăng. Cũng không thể không nói đến những trụ đá nguyên khối nổi tiếng cao đến 15 mét khắc những lời Phật dạy do hoàng đế Ashoka cho xây dựng ở Bihar, Sanchi, Sarnath…

Riêng ở Trung Quốc, theo truyền thuyết, vua Vu Điền nằm mộng thấy được lên Trời nghe Phật thuyết pháp. Nhớ lại điềm lành này, ông rất xúc động, nên đã cho người vẽ lại hình ảnh của Đức Phật theo sự miêu tả của ông để thờ phượng.

Theo các nhà nghiên cứu, hình tượng của Đức Phật bắt đầu có vào khoảng thế kỷ thứ I trước Tây lịch. Sau đó, hình tượng Đức Phật được phát triển và thay đổi rất nhiều tùy theo sự cảm nhận và hình dung về Đức Phật theo từng dân tộc có khác nhau, nhưng tựu trung thì Thánh tượng nào của Đức Thế Tôn cũng đều thể hiện tướng hảo của Ngài.

Có thể kể một số pho tượng Phật được coi là di sản văn hóa của nhân loại. Điển hình là những pho tượng Phật cổ ở Afghanistan , trong đó có hai pho tượng Phật thạch sa vĩ đại với 1.600 tuổi được khắc trong rặng núi của thung lũng Ba-mi-gia đã từng bị quân Taliban phá hủy hoàn toàn vào ngày 26-2-2001. Đây là một sự kiện đã gây sửng sốt đến độ bàng hoàng không những cho riêng giới Phật giáo mà còn làm chấn động đến các cộng đồng và tổ chức quốc tế trên khắp hành tinh này. Tuy nhiên, mọi nỗ lực của các tổ chức quốc tế cũng như của dư luận thế giới đã không kịp thời cứu vãn những pho tượng Phật vô giá tại Afghanistan .

Nếu đến Trung Quốc, chúng ta có thể chiêm bái pho tượng Phật cao nhất thế giới, cao 71 mét, hơn 1.200 tuổi. Pho tượng Phật này được khắc vào mảng núi ở Lô Sơn, tỉnh Tứ Xuyên.

Ngoài ra, một pho tượng Phật khổng lồ 1.300 năm cũng được khám phá trên vùng núi Gyeongju, cố đô Hàn Quốc.

Ở Nara , Nhật Bản có tượng Tỳ Lô Giá Na bằng đồng lớn nhất thế giới do Thánh Vũ Thiên hoàng cho gom hết đồng trong nước đúc nên.

Ở Thái Lan có tượng Phật bằng vàng nặng đến 5 tấn.

Hiện nay, nhà chức trách Ấn Độ đã phê chuẩn kế hoạch xây dựng bức tượng Phật lớn nhất thế giới tại thị trấn Kushinagar, nơi Đức Phật nhập Niết-bàn.

Thiết nghĩ những Thánh tượng của Đức Phật từ thời xa xưa cho đến ngày nay hiện hữu ở khắp năm châu bốn biển đã nói lên sự tác động mãnh liệt và sâu sắc của Pháp thân Phật vĩnh hằng bất tử. Dù tượng Phật được làm bằng chất liệu thô sơ như đất sét, hay tranh vẽ bình thường, cho đến bằng vật liệu hiếm quý như ngọc bích, gỗ trầm hương, hoặc đúc bằng đồng, bằng vàng thì đối với người tín tâm, những tôn tượng Phật luôn luôn là sự hiện hữu của Đức Thế Tôn sống thực đang ngự trị để cứu độ chúng sanh trên cõi đời này. Tượng Phật đã, đang và mãi mãi là những biểu tượng thiêng liêng, cao quý mà nhân loại hướng tâm đến, tôn thờ, lễ lạy để thăng hoa tri thức, đạo đức và xây dựng cho loài người một thế giới an vui, hạnh phúc, hòa bình, thương yêu và cùng phát triển ngay trên nhân gian này.

Trong kinh Pháp hoa, bộ kinh tối thượng thừa đã xác định rằng dù là trẻ nhỏ nhóm cát làm tháp Phật, hay vẽ hình Phật trên cát, cũng có nghĩa là đã gieo trồng hạt nhân quý báu sẽ dẫn đến quả vị Vô thượng Bồ-đề trong muôn kiếp sau.

HT.Thích Trí Quảng