>>Nghiên cứu

Chân lý "đời là khổ" phải gây nơi ta một bất mãn. Sự bất mãn ấy phải lên tới cực độ để có thể thực hiện trong tâm hồn ta một cuộc khủng hoảng mầu nhiệm khiến ta chuyển hướng cuộc đời. Ta gạt bỏ tất cả những ước ao của cuộc đời tầm thường khổ não, ta lên đường đi tìm chân lý và giải thoát. Trong thế giới chân lý và tự do, ta sẽ được tự tại và an nhiên, thoát ly bao nhiêu khổ đau thắc mắc. "Đời là khổ" vì thế đối với chúng ta là một vấn đề then chốt. Chân lý này không được quan niệm một cách quá thô sơ! Không nên hiểu chữ "khổ" này như là những "cảm giác khổ thọ", mà phải hiểu với tất cả những nghĩa vô thường, vô ngã, bất tịnh, vô minh của nó.

Một đặc điểm của đạo Phật là giáo lý cần khế hợp với thời cơ. Chân lý "đời là khổ" kia đối với hạng đại căn nếu là một thứ thuốc hay, thì đối với hạng yếu đuối lại là một thứ thuốc nguy hiểm. Một bên nhờ nhận thấy cuộc đời là khổ mà có thể ra công diệt khổ để giải thoát. Một bên vì nhận thấy cuộc đời là khổ mà càng thêm khổ đau, tay chân bủn rủn và rốt cuộc bị đắm chìm sâu thêm trong biển khổ. Cho nên với những người đại căn có năng lực giải thoát, đạo Phật mới khai thị cho họ chân lý "đời là khổ" ấy. Một khi họ ý thức được rằng họ đang sống trong "đau khổ" họ sẽ cương quyết diệt khổ. Đạo lý dành cho hạng người này là đạo lý xuất thế (xuất thế pháp).

Còn đối với những kẻ mà căn cơ yếu hèn, đạo Phật chủ trương xây dựng một bản lĩnh trước. Giáo lý đó là giáo lý nhập thế (nhập thế pháp) của nhân thừa và thiên thừa. Không cần đặt mục đích giải thoát là giải thoát ngay trong hiện tại. Bởi vì nếu đặt vấn đề ấy ngay bây giờ, sẽ dẫn đến chán nản, khiếp sợ, vì càng ý thức về cái khổ bao nhiêu, thì càng cảm thấy đau khổ bấy nhiêu.

Mục đích mà họ nhắm đến thì gần với họ hơn mục đích giải thoát nhiều. Họ sẽ đi từng chặng đường, và chỉ khi nào đủ sức, họ mới được nhắm vào mục đích tối hậu là mục đích giải thoát. Những mục đích gần kia, tuy không hẳn đã là mục đích cuối cùng, nhưng là những phương tiện để đưa dần đến mục đích cuối cùng. Qua giáo lý phương tiện, ta có thể nhìn thấy giáo lý cứu cánh, và qua năm thừa của đạo Phật, ta có thể thấy được một Phật thừa duy nhất (Kinh Pháp Hoa).

Vì lẽ ấy cho nên đức Phật dạy rằng giáo lý của ngài chỉ có một vị là vị giải thoát. Chân lý "đời là khổ" chính là giáo lý xuất thế, dành cho các bậc xuất trần thượng sĩ; đại đa số quần chúng vì căn cơ yếu đuối, không thể đủ sức thi hành. Họ phải nương theo giáo lý nhân thiên thừa, đặt những mục đích gần hơn để cho khỏi chói, khỏi ngợp và ít nản lòng. Giáo lý nhập thế không bắt buộc con người phải nhìn đời với tất cả những sự thật khổ đau của nó, để rồi chán nản với khổ đau thêm. Người ta thường bảo đạo Phật chủ trương chán đời. Đúng! Bởi vì còn ham mê cuộc đời và lặn lội theo bao nhiêu dục vọng của nó thì làm sao mà giải thoát khổ đau cho được. Có chán đời đến triệt để thì mới nghĩ đến sự giải thoát. Chán, ở đây là chán một lối sống (sống theo dục vọng vô minh) và cũng là tìm một lối sống khác (sống theo tình thương và chân lý). Cho nên giải thoát khác với thoát ly. Cuộc sống của mình từ bất tịnh trở thành thanh tịnh, từ khổ đau trở thành an lạc: đó là giải thoát.

Cái chán của đạo Phật là một thứ chán lành mạnh, bởi vì đối tượng của cái chán ấy là dục vọng. Chán mà không nản. Cái chán ở đời trái lại là cái chán bệnh tật, một thứ chán nản chủ trương buông xuôi hai tay. Những ai "chê" đạo Phật là chán đời hãy thử tập "chán" cái chán của đạo Phật trong giây lát xem có được không. Sợ là không, bởi vì lực lượng dục vọng nơi những kẻ kia không phải là nhỏ; muốn chán thì ít ra cũng phải tiêu diệt một phần nào các dục vọng ấy đã. Tuy nhiên đó là nói về phương diện giáo lý xuất thế gian. Còn về phương diện thế gian, đại đa số nhân loại còn chưa đủ năng lực để đặt ngay vấn đề giải thoát. Họ phải thực hành giáo lý nhân thiên thừa, bỏ ác, làm lành, nuôi dưỡng trí tuệ và từ bi để đào luyện một căn cơ vững mạnh làm nền tảng cho giai đoạn xuất thế. Đặt vấn đề khổ đau cho họ trong khi họ đang còn yếu đuối thì chỉ làm cho họ thêm khổ đau mà thôi vậy.

Phương Bối