Bảo vật quốc gia là những hiện vật không chỉ có giá trị vật chất mà còn chứa đựng linh hồn văn hóa, lịch sử của dân tộc. Chúng là minh chứng sống động cho sự giao thoa, phát triển của nền văn hóa qua các thời kỳ, mang trong mình thông điệp trường tồn của nghệ thuật và tín ngưỡng.

Tại Bình Định, nơi lưu giữ đến 13 pho tượng Chăm được công nhận là bảo vật quốc gia, mỗi pho tượng là một tuyệt tác, thể hiện đỉnh cao của nghệ thuật điêu khắc Champa. Tuy nhiên, ngoài một số bảo vật được bảo quản tại bảo tàng, nhiều pho tượng khác lại rơi vào tình trạng bị lãng quên hoặc đối xử thiếu tôn trọng.

Điển hình là tượng Shiva (niên đại thế kỷ 15, đặt tại chùa Linh Sơn, xã Nhơn Hội, TP.Quy Nhơn, Bình Định) và hai tượng Hộ pháp, còn gọi là tượng ông Đen, ông Đỏ (niên đại thế kỷ 12 - 13, đặt tại chùa Nhạn Sơn, xã Nhơn Hậu, TX.An Nhơn, Bình Định), là minh chứng rõ rệt cho nghịch lý: danh hiệu "bảo vật quốc gia" chỉ tồn tại trên giấy, trong khi công tác bảo tồn thực tế bị bỏ ngỏ.

Việc đặt các pho tượng này trong không gian thờ tự thiếu phù hợp, cùng với sự can thiệp tùy tiện từ tín ngưỡng dân gian đã làm lu mờ giá trị lịch sử, nghệ thuật và triết lý mà chúng mang theo. Điều này đặt ra câu hỏi lớn: Làm thế nào để bảo vật quốc gia thực sự "sống" đúng nghĩa và phát huy giá trị trọn vẹn của mình?

Quá trình giao thoa văn hóa và vấn đề Việt hóa tín ngưỡng

Trong lịch sử, các pho tượng Shiva và Hộ pháp đã trải qua quá trình giao thoa văn hóa sâu sắc. Từ những biểu tượng tôn giáo linh thiêng của Champa, chúng dần trở thành một phần trong tín ngưỡng dân gian Việt. Người dân, với lòng thành kính, đã tô điểm, khoác áo và biến các pho tượng thành hình ảnh gần gũi với đời sống tinh thần của mình. Tuy nhiên, những lớp áo màu sắc sặc sỡ hay lớp sơn phết đơn giản dù xuất phát từ lòng tôn kính lại vô tình làm lu mờ giá trị nghệ thuật và ý nghĩa nguyên bản của bảo vật.

Khi các pho tượng này được công nhận là bảo vật quốc gia, chúng không chỉ còn là biểu tượng tín ngưỡng của một cộng đồng địa phương mà đã trở thành di sản của cả dân tộc. Lúc này, trách nhiệm bảo tồn cần phải vượt ra khỏi tín ngưỡng dân gian, đòi hỏi sự can thiệp chuyên nghiệp và khoa học từ các cơ quan quản lý, những người hiểu biết chuyên sâu để đảm bảo các pho tượng giữ được giá trị nguyên bản về nghệ thuật, lịch sử và tôn giáo.

Không gian chưa phù hợp

Mỗi pho tượng Chăm là một tác phẩm nghệ thuật được chế tác từ chất liệu đá tự nhiên, thường là đá sa thạch hoặc đá silic hạt mịn. Chất liệu này không chỉ mang lại độ bền vượt thời gian mà còn là tiếng nói biểu cảm ngôn ngữ, tinh tế của nghệ nhân Champa. Các chi tiết điêu khắc như chữ "Om" trên mũ tượng Shiva hay hình rắn Shesa, chuỗi hạt xoắn trên 2 tượng Hộ pháp đều mang ý nghĩa tôn giáo và triết lý sâu sắc, tượng trưng cho sự trường tồn, bảo hộ và tái sinh.

Tuy nhiên, những pho tượng này đang bị đặt trong không gian thờ tự lẫn lộn với các tượng Phật hiện đại, khiến giá trị của chúng bị che lấp. Tượng Shiva tại chùa Linh Sơn vốn là biểu tượng cao quý của Ấn Độ giáo, lại bị đặt dưới một bệ thờ Phật, làm mất đi vai trò độc lập và ý nghĩa nguyên bản của nó.

Thay vì tạo ra một không gian riêng để người xem có thể chiêm ngưỡng và hiểu được triết lý ẩn chứa trong từng đường nét điêu khắc, pho tượng lại bị hòa lẫn vào tín ngưỡng Phật giáo, tạo nên sự rối rắm và mờ nhạt giá trị gốc.

Hai tượng Hộ pháp tại chùa Nhạn Sơn cũng không thoát khỏi tình trạng này. Lớp áo đỏ vàng sặc sỡ được khoác lên các pho tượng đã che khuất hoàn toàn những chi tiết điêu khắc tinh xảo, làm mất đi vẻ đẹp nguyên bản của nghệ thuật Tháp Mẫm. Điều này khiến người xem cảm thấy các pho tượng chỉ là "vật trang trí" hiện đại, không còn gợi lên sự tôn nghiêm và ý nghĩa lịch sử sâu sắc như ban đầu.

Giá trị của các pho tượng không nằm ở lớp áo bên ngoài mà chính ở chất liệu đá tự nhiên và nghệ thuật điêu khắc nguyên bản, nơi chứa đựng tài năng, triết lý và linh hồn của một thời đại.

Làm thế nào để bảo vật quốc gia "sống" đúng nghĩa?

Câu hỏi đặt ra là: Có bao nhiêu người đến chùa Linh Sơn hay Nhạn Sơn để thực sự hiểu và xúc động trước giá trị lịch sử, nghệ thuật của tượng Shiva và Hộ pháp? Thực tế, phần lớn người dân chỉ xem chúng như một phần trong không gian tín ngưỡng Phật giáo hiện đại.

Việc thiếu không gian riêng biệt và sự chú thích rõ ràng khiến công chúng không thể cảm nhận được sự tinh tế trong từng chi tiết điêu khắc hay ý nghĩa triết lý sâu xa mà các pho tượng mang lại. Không gian thờ tự hiện tại không chỉ không giúp tôn vinh bảo vật, mà còn làm chúng trở nên lạc lõng, mờ nhạt giữa những biểu tượng khác.

Để bảo vật quốc gia thực sự "sống", chúng cần được đặt trong một không gian riêng biệt, tái hiện đúng bối cảnh văn hóa Champa, nơi người xem có thể thấu hiểu và tự hào về giá trị của chúng.

Việc bảo tồn các pho tượng cần bắt đầu từ việc loại bỏ những yếu tố tô vẽ và khoác áo không phù hợp. Việc trả lại diện mạo nguyên bản không chỉ là khôi phục vẻ đẹp của các pho tượng mà còn tái hiện ý nghĩa lịch sử, nghệ thuật và tín ngưỡng mà chúng mang theo.

Đồng thời, cần thiết lập những không gian trưng bày độc lập, trang trọng, với ánh sáng hài hòa và bảng thuyết minh rõ ràng, tái hiện bối cảnh văn hóa Champa. Một pho tượng đá tự nhiên không chỉ là một hiện vật trưng bày mà phải được coi như một nguồn cảm hứng sống động, nơi bảo vật kể lại câu chuyện văn hóa của chính mình.

Bên cạnh đó, giáo dục cộng đồng và nâng cao nhận thức là điều không thể thiếu. Những buổi triển lãm, hội thảo chuyên đề về giá trị di sản của các pho tượng sẽ giúp công chúng, đặc biệt là thế hệ trẻ, hiểu rõ hơn về ý nghĩa và tầm quan trọng của việc bảo tồn. Qua đó, không chỉ khơi dậy niềm tự hào mà còn thúc đẩy trách nhiệm chung tay gìn giữ di sản văn hóa trong cộng đồng.

Tượng Shiva và hai tượng Hộ pháp tại Bình Định không chỉ là những pho tượng đá, mà còn là linh hồn của một nền văn hóa đã từng hưng thịnh. Tuy nhiên, nếu chúng tiếp tục bị đặt trong không gian tín ngưỡng rối rắm, bị tô vẽ và che lấp giá trị gốc, chúng sẽ dần trở thành những di sản "chết" trên danh nghĩa. Một bảo vật quốc gia chỉ thực sự "sống" khi nó không chỉ là biểu tượng của quá khứ, mà còn là nguồn cảm hứng kết nối các thế hệ trong dòng chảy văn hóa và lịch sử.

Hãy tự hỏi: "Liệu chúng ta có thể truyền lại trọn vẹn ý nghĩa của những bảo vật này cho thế hệ mai sau, hay chỉ để chúng trở thành những vật thể vô tri trong dòng chảy lịch sử?". Trách nhiệm ấy nằm ở chính chúng ta, hôm nay.

Nguồn Báo Thanh Niên