Trải qua nhiều thế kỷ, khu di tích Phật viện Đồng Dương đã bị tàn phá nặng nề bởi chiến tranh và sự tác động của thiên tai, hiện chỉ còn mảng tường tháp được gọi là tháp Sáng cùng với nền móng các công trình kiến trúc, một số vật trang trí bị vùi lấp.

Phật viện có diện tích khoanh vùng bảo vệ là 5,3ha, trong khu vực này có 11 nhà dân, hơn 100 ngôi mộ và đất hoa màu của dân.

Tháp Sáng đang được chống đỡ bằng cách quây sắt chằng chịt, các mảng tường mục, xuống cấp, nguy cơ đổ sập bất cứ lúc nào. Xung quanh cỏ dại mọc um tùm, nhìn hoang vu, nhếch nhác, người dân chạnh lòng cho di tích.

"Cứu" di tích bằng cách nào?

Ông Nguyễn Thanh Hồng - giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Quảng Nam - cho hay Phật viện Đồng Dương mặc dù là di tích cấp quốc gia đặc biệt nhưng nó gần như là phế tích.

Hiện chỉ còn mỗi tháp Sáng cũng đang xuống cấp, toàn bộ thông tin về giá trị chủ yếu căn cứ vào các tư liệu nghiên cứu của Viện Viễn Đông Bác cổ, các chuyên gia người Pháp để lại và qua nhiều hội thảo khoa học của các chuyên gia, nhà nghiên cứu.

Hiện nay cần phải có một dự án quy hoạch tổng thể về bảo tồn và phát huy giá trị di tích, tuy nhiên muốn có dự án lớn phải đi từ các dự án thành phần.

Cụ thể là di dời hơn 120 ngôi mộ đang nằm trong vùng lõi di tích này, bồi thường đất sản xuất lâu đời của người dân nằm trong vùng lõi để khoanh vùng bảo vệ.

Bên cạnh đó thực hiện dự án khảo cổ, khai quật, thám sát để có chính xác phần móng dưới lòng đất, xong mới lập quy hoạch tổng thể, việc này tỉnh đã tính hết nhưng chưa đủ nguồn lực.

Theo ông, hiện tỉnh đã có kinh phí và đang trình Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch thẩm định hồ sơ để trùng tu cấp thiết tháp Sáng, chống sụp đổ.

Dự kiến năm 2025 sẽ bố trí nguồn kinh phí thực hiện di dời mộ và bồi thường đất sản xuất cho người dân.

Sau đó tiếp tục bố trí nguồn thực hiện khảo cổ, thám sát và khai quật, xong hết và đủ cứ liệu sẽ lập dự án quy hoạch bảo tồn, phục dựng, việc này sẽ tốn rất nhiều kinh phí.

Và trong quý 1/2025 sẽ tổ chức hội thảo khoa học quốc gia Nghiên cứu, bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa Phật giáo Phật viện Đồng Dương.

Dự án tu bổ, gia cố tháp Sáng 12 tỉ đồng

Trước đó UBND tỉnh Quảng Nam có quyết định phê duyệt chủ trương đầu tư dự án Tu bổ, gia cố, phục hồi và phát huy giá trị tháp Sáng thuộc di tích quốc gia đặc biệt Phật viện Đồng Dương.

Trong đó tu bổ, gia cố di tích, khảo sát, đánh giá hiện trạng, khai quật, nghiên cứu khảo cổ khu vực quanh chân tháp với diện tích khoảng 500m².

Thực hiện các can thiệp bảo tồn khu vực quanh chân tháp, bao gồm các công việc: tu bổ chống sạt đổ khối xây thân tháp cổng hiện trạng, tu bổ phục hồi phần móng, phục hồi bậc cấp cửa chính, tu bổ phục hồi hai cửa bên, bậc cấp bên, chống mối công trình, bảo quản gia cố bề mặt gạch... Tổng mức đầu tư dự án 12 tỉ đồng.

Ông Hồng cho biết tỉnh đang xin ý kiến Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch về kỹ thuật vì di tích quốc gia đặc biệt phải được bộ thẩm định.

Năm 2019 huyện Thăng Bình, Quảng Nam đã tổ chức lễ đón nhận bằng di tích quốc gia đặc biệt Phật viện Đồng Dương, nằm ở làng Đồng Dương, xã Bình Định Bắc.

Theo thông tin từ địa phương, Phật giáo du nhập vào Vương quốc Champa rất sớm, vào khoảng những thế kỷ đầu Công nguyên. Phật viện Đồng Dương là trung tâm kiến trúc Phật giáo quan trọng bậc nhất của Vương quốc Champa, được Vua Indravarman II (Vương quốc Champa) xây dựng vào năm 875 để thờ vị Bồ tát bảo hộ cho vương triều là Laksmindra - Lokesvara.

Năm 875, do lòng tin vào Phật giáo, nhà vua đã cho dựng lên một Phật viện (Vihara) và đền thờ Laksmindra Lokesvara Svabhayada.

Vào những năm đầu của thế kỷ XX, các nhà khoa học Pháp đã khai quật tại đây được hàng trăm tác phẩm điêu khắc vô giá, phần lớn đang được trưng bày ở Bảo tàng Chăm Đà Nẵng.

Năm 1901, nhà nghiên cứu người Pháp L.Finot trong đề tài công bố của mình về vấn đề di tích Đồng Dương đã giới thiệu 229 hiện vật được phát hiện, nổi bật nhất là bức tượng Bồ tát Tara bằng đồng cao hơn 1,1m đẹp vào loại bậc nhất của khu vực Đông Nam Á.

Đến năm 1902, nhà nghiên cứu H.Parmentier tiến hành khai quật trên một quy mô lớn tại Phật viện Đồng Dương. Cuộc khai quật này đã thu hút các nhà nghiên cứu tìm về, đồng thời đánh giá đây là một trong những di tích quan trọng của khu vực Đông Nam Á.

Theo khảo tả của H.Pramentier, toàn bộ khu đền thờ chính và các tháp nằm lân cận phân bố trên một trục từ tây sang đông, dài khoảng 1.300m.

Khu đền thờ chính nằm trong một khu vực hình chữ nhật dài 326m, rộng 155m, xung quanh có tường gạch bao bọc.

Ngoài phần chánh điện thì còn được phát hiện hệ thống nền gạch của một khu tăng xá, giảng đường nối nhau trên một chu vi rộng lớn, những viên ngói lợp các khu xây dựng cũng được phát hiện rải rác, chứng minh đây là mô hình Phật viện khép kín rất lý tưởng cho công cuộc đào tạo tăng tài.

Lê Trung
(báo Tuổi Trẻ)