Trong mấy năm gần đây, sự lo sợ một cuộc chiến tranh nguyên tử tiêu diệt nhân loại được cộng thêm với một lo sợ mới là tai họa hủy diệt môi sinh, tai họa này có thể đưa nhân loại vào cảnh diệt vong còn mau hơn tai họa chiến tranh. Như một nhà bảo vệ môi sinh học đã nói, nếu trong 50 năm nữa, thế giới không đồng loạt đứng lên bảo vệ môi sinh trên quả đất này, thời ngôi nhà chung của nhân loại có thể bị tiêu diệt, môi trường sống của chúng ta sẽ bị hủy hoại, không gì có thể cứu vãn được. Qua các tài liệu mới nhất của Tổ chức Liên Hiệp Quốc bảo vệ môi sinh và của một số Tổ chức quốc tế khác có liên quan, chúng ta có thể biết.

Hằng năm trên thế giới, hàng trăm triệu tấn đất mùn có giá trị nông nghiệp bị hủy hoại do tệ phá rừng và xử lý đất đai không hợp lý. Hàng năm trên dưới 3000 cây số vuông đất nông nghiệp màu mỡ bị mất do xây dựng nhà cửa và đường sá, chỉ tính riêng tại các nước phát triển. Ở các nước nghèo thuộc thế giới thứ ba, môi trường tự nhiên bị hủy hoại theo một kiểu khác. Nông dân đốt rừng để làm rẫy, chặt cây để có củi đun nấu; ở một số nước xuất khẩu gỗ, nạn phá rừng đạt quy mô tệ hại, vì tiến hành với phương tiện kỹ thuật hiện đại. Một thí dụ, ở Thái Lan cách đây không đầy 50 năm, diện tích rừng chiếm 80% diện tích cả nước, hiện nay, tỷ lệ đó chỉ còn lại 20%. Nhiều loại cây quý, cùng với một số chim muông, dã thú bị mất tích. Nhân dân nhiều làng lâm vào cảnh thiếu nước ăn, nước uống, chỉ còn một cách là bỏ làng ra đi. Lụt hạn thường xuyên xảy ra. Lớp màu mỡ của nhiều vùng nông nghiệp bị hủy hoại, mùa màng thất bát, khiến nông dân bị cơ cực, nghèo đói. Nói tóm lại, kể cả Bắc cũng như Nam bán cầu ở các nước phương Tây có trình độ phát triển cao, cũng như ở các nước thuộc thế giới thứ ba nghèo nàn, lạc hậu, vấn đề hủy hoại môi trường sống đều đặt ra bức xúc và cấp bách, nhất là trong những năm gần đây.

Dù cho trong thời đức Phật còn tại thế, bảo vệ môi sinh chưa đặt thành vấn đề, nhưng đức Phật với trí tuệ sáng suốt và lòng từ bi cứu khổ của Ngài, với trách nhiệm của bậc Đạo sư cần tạo ra một môi trường tu học thích hợp cho những đệ tử xuất gia và tại gia của Ngài, đức Phật đã chủ động tìm cách xây dựng cho mình và cho Hội chúng Tăng già một nếp sống hài hòa với thiên nhiên, một đạo tràng tu tập thích hợp hướng tới giác ngộ và Niết Bàn.

Đức Phật là một bậc Giáo chủ độc nhất sinh ra dưới cây Vô ưu tại vườn Lâm-tỳ-ni, hành trì Thiền định cho đến giác ngộ dưới gốc cây Bồ đề, thuyết pháp lần đầu tiên tại vườn Nai ở Ba-la-nại, và cuối cùng nhập Niết Bàn dưới hai cây Sa-la tại Kusinara.Trong 45 thuyết pháp độ sanh, Ngài để lại cho chúng ta hình ảnh một bậc Đạo sư đi bộ từ làng này qua làng khác, từ đô thị này qua đô thị khác, sau khi khất thực trở về, thường ngồi trong một khu rừng gần đấy để an nghỉ hoặc thuyết pháp, hoặc ngồi Thiền cho đến chiều. Hình ảnh đó của đức Phật được ghi lại trong các câu thơ sau đây:

Một bát ăn ngàn nhà,

Một thân đi vạn dặm

Vì vấn đề sanh tử,

Giáo hóa độ ngày qua.

(Nhât bát thiên gia phạn,

Cô thân vạn lý du,

Kỳ vị sanh tử sự,

Giáo hóa độ xuân thu).

Trong những bài thuyết pháp, Ngài thường dùng các ẩn dụ tìm thấy trong thiên nhiên, trong các động vật và thực vật và nhờ vậy các hình ảnh gợi lên rất sinh động tươi mát như chính mình sống giữa mây trời rộng rãi. Nói đến sự cách biệt giữa pháp thiện và pháp ác, Ngài dạy: "Rằng xa thật là xa khoảng cách giữa mặt đất và vòm trời. Rằng xa thật là xa khoảng cách giữa bờ bên này đến bờ bên kia. Rằng xa thật là xa, khoảng cách giữa mặt trời mọc và với chỗ mặt trời lặn, nhưng còn cách xa, cách xa hơn nữa là khoảng cách giữa pháp bậc thiện và pháp kẻ ác" (Tăng Chi tr. 410). Nói đến hương người đức hạnh là ví với hương của hoa thơm, nhưng giữa hai loại có sự sai khác:

"Không một hương hoa nào

Bay ngược chiều gió thổi

Chỉ hương người đức hạnh

Ngược gió khắp tung bay" (Pháp Cú 52)

Đức Phật thường dùng hình ảnh biển cả để so sánh với Chánh pháp: “Này Paharada, biển lớn chỉ có một vị, đó là vị mặn. Cũng vậy, này Paharada pháp này của Ta cũng chỉ có một vị, là vị giải thoát". (Tăng III, tr57).

Ồn ào của người ngu, sự yên lặng của người trí được đem ra so sánh với bể cả. Biển gần bờ thời ào ào, biển ngoài khơi thời lặng yên:

"Như chính giữa trung tâm

Của biển cả đại dương

Sóng biển không có sanh

Biển hoàn toàn đứng lặng.

Cũng vậy này Tỳ kheo,

Hãy đứng lặng không động,

Không xôn xao bồng bột

Đối sự gì ở đời". (Kinh Tập, số 920)

Đức Phật luôn luôn tán thán núi rừng, và xem núi rừng là nơi trú ẩn lý tưởng cho những vị xuất gia hành đạo.

"Làng mạc hay rừng núi,

Thung lũng hay đồi cao

La-hán trú chỗ nào

Đất ấy thật khả ái".

"Khả ái thay núi rừng

Chỗ người phàm không ưa

Vị ly tham ưa thích

Vì không tìm dục lạc" (Pháp Cú 98-99)

Khi Ngài thấy vị Tỳ kheo sống ở trong rừng, Ngài rất hoan hỷ: "Ở đây này Nagita, Ta thấy một Tỳ kheo sống ở trong rừng, ngồi chưa đạt được Thiền định ở trong rừng. Này Nagita, đối với vị ấy, ta suy nghĩ: “Tôn giả này chưa đạt được Thiền định, nhưng sẽ thành tựu được Thiền định, và sẽ bảo vệ được tâm đã được Thiền định”. Do vậy này Nagita, Ta hoan hỷ về trú xứ tại rừng của Tỳ kheo ấy". (Tăng Chi II, tr. 336). Ở đây chúng ta chỉ cần nghe một số bài kệ, bài thơ của các vị Đại đệ tử đức Phật, khi đã chứng quả, nói lên lời ca tụng núi rừng để nhận thức rằng đời sống giữa rừng núi với thiên nhiên là những trú xứ, là những môi trưòng thích hợp nhất để thành tựu chánh trí. Ngài Sabbaka tuyên bố:

"Khi ta thấy con cò,

Trương đôi cánh trắng tinh 

Sợ hãi đám mây đen

Tìm chỗ kín ẩn nấp,

Khi ấy chính con sông

A-ja-ta-ra-ni

Đem hoan hỷ cho ta.

Ai lại không thích thú,

Khi thấy ở tại đây

Trên cả hai dãy bờ

Có hàng cây Jam-bu

Làm chói sáng bờ sông,

Sau lưng cái hang lớn.

Hãy nghe những con nhái

Khéo thoát những đàn rắn

Kêu lên niềm hoan hỷ

Với tiếng kêu nhẹ nhàng.

Nay không phải là thời

Buông thả với núi rừng

Thật an ổn con sông

A-ja-ta-ra-ni

Thoải mái và an lành

Thật an vui thích thú".

(Trưởng Lão Tăng kệ tr. 134)

Ngài Kassapa, sống trọn đời ở rừng núi nói lên vì sao ngài ưa thích núi rừng:

"Khu đất thật khả ái

Với những vòng tràng hoa

Hoa tên Ka-ra-ri

Trải rộng ra cùng khắp,

Với voi rú khả ý

Đồí núi ấy ta thích.

Những hồ nước trong mát

Tuyệt đẹp màu mây xanh

Che tán bởi loại bọ

Tên kẻ chăn In-da

Những ngọn núi đá ấy

Làm tâm ta thích thú.

Giống đồi mấy xanh biếc

Ví tháp đẹp lâu đài 

Với vượn hú khả ý

Đồi núi ấy ta thích.

Được mưa ướt thấm nhuần

Đất bằng thật khả ý

Đồi núi được ẩn sĩ

Làm thành nơi trú xứ

Vẳng lên tiếng chim công

Đồi núi ấy ta thích.

Tràn đầy hoa cây gai,

Như trời phủ làn mây

Đầy mọi loài chim chóc

Đồi núi ấy ta thích.

Dưới tảng đá hang đá

Có nước suối trong chảy

Có khỉ và có nai

Lai vảng sống gần bên

Cỏ cây bao trùm nước

Đồi núi ấy ta thích". (Trưởng Lão Tăng Kệ, 252 -253)

Người Phật tử không những xem thiên nhiên như người mẹ hiền nuôi dưỡng mình bằng thức ăn, áo mặc, nhà ở... mà còn xem thiên nhiên như là một nguồn bất tận những cảm hứng hướng thượng, giác ngộ giải thoát. Hoa rụng, lá rơi mùa Đông qua, mùa Xuân lại. Đó phải chăng là những bài học sinh động của thiên nhiên dạy chúng ta về cuộc đời là vô thường, mọi pháp là vô ngã, không xứng đáng cho con người phải tham đắm. Các Thiền sư ngộ đạo đời Lý, đời Trần đã để lại cho chúng ta những bài thơ tả cảnh thiên nhiên, lời lẽ hay, hình ảnh đẹp, ý tứ sâu xa tuyệt vời. Chúng ta hãy cùng nhau thưởng thức lại bài thơ của Thiền sư Mãn Giác đời Lý:

"Xuân khứ bách hoa lạc,

Xuân đáo bách hoa khai

Sự trục nhãn tiền quá

Lão tùng đầu thượng lai

Mạc vị xuân tàn hoa lạc tận

Đình tiền tạc dạ nhất chi mai".

(Xuân đi trăm hoa rụng,

Xuân tới trăm hoa cười

Trước mắt việc đi mãi

Trên đầu già đến rồi

Đừng tưởng xuân tàn hoa rụng hết

Đêm qua sân trước một cành mai).

Cảnh xuân đến xuân đi, hoa nở, hoa tàn, mọi sự việc ở đời trôi qua trước mắt, và tóc của người trên đầu bạc dần. Trong bức tranh toàn cảnh vô thường đó, Thiền sư vẫn cảm nhận sự sống là bất diệt trong cảnh hoa mai nở sau đêm xuân tàn. Trần Nhân Tôn là ông vua kiêm Thiền sư đời Trần. Cảnh vật trong nhiều bài thơ của vua có màu sắc hư hư thực thực, phản ảnh chân lý vô thường, vô ngã của đạo Phật. Như bài Thiên Trường Văn Vọng sau đây;

"Thôn tiền thôn hậu đạm tự yên

Bán vô bán hữu tịch dương biên .

Mục đồng địch lý ngưu quy tận

Bạch lộ song song phi hạ điền".

Dịch:

Trước xóm sau thôn tựa khói lồng,

Bóng chiều dường có lại dường không

Mục đồng sáo vẳng trâu về hết

Cò trắng từng đôi liệng xuống đồng.

Cảnh sau hay trước thôn mờ ảo như trong khói, dường như có dường như không trong bóng chiều tà, theo tiếng sáo của mục đồng đã đón trâu về hết nhưng đồng ruộng lại rộn lên với đàn cò từng đôi từng đôi bay xuống đậu trên cánh đồng.

Đạo Phật vừa đề cao một nếp sống hài hòa với thiên nhiên, vừa đề cao một nếp sống hài hòa với con người. Khi được Dandapani hỏi Ngài thuyết giảng những gì, đức Phật liền tuyên bố: "Theo lời dạy của Ta, trong thế giới với chư Thiên, ác ma và Phạm thiên, với các chúng Sa-môn, Bà-la-môn, chư Thiên và loài Người, không tranh luận với một ai ở đời”. (Trung Bộ III 109-l09s). Một câu tuyên bố nữa nói lên thái độ không tranh chấp của đức Phật: “Này các Tỳ kheo Ta không tranh chấp với đời, chỉ có đời tranh chấp với Ta. Người nói pháp không có tranh chấp với một ai ở đời”. (Tương ưng III, 165)

(Còn tiếp)