Giao du với kẻ ác

Cũng theo Phật học, một hành động được gọi là “lành” (nói theo từ Hán Việt là “thiện”) khi hành động đó mang lại kết quả “lợi mình, lợi người và lợi cho môi trường”. Nếu ta gặp được người tốt, có hành động lành đối với ta, thì việc ta đáp trả bằng một hành động lành cũng không khó lắm. Nhưng nếu ta gặp một người xấu, có hành động “không lành” (nói theo từ Hán Việt là “bất thiện”), thì sao? Có người cho rằng ta nên lánh xa người đó; nhưng cũng có người bảo rằng ta cần tiếp cận người đó để giúp cải sửa họ. Bên nào cũng có lý lẽ riêng. Nhưng phải lưu ý: nếu ta có khả năng giúp người cải sửa mà lại không làm thì ta đang bị bịnh “mackeno” (mặc kệ nó); còn nếu ta không có khả năng mà lại muốn giúp người cải sửa thì coi chừng ta làm không được mà còn hại đến bản thân. Đây là vấn đề mà ta cần suy ngẫm.

Chuyện con tắc kè trong tuyển tập Jataka kể lại một kinh nghiệm trong việc giao du với người xấu. Lưu ý rằng trong tuyển tập Jataka có hai truyện mang tên Chuyện con tắc kè, cùng kể về tiền thân Godha. Chuyện con tắc kè được đánh số 138 mang tiểu tựa Kẻ ngu có ích gì nói về một người lừa đảo. Còn Chuyện con tắc kè được đánh số 141 mang tiểu tựa Giao du với kẻ ác là câu chuyện được trình bày ở đây.

Câu chuyện này, khi ở tại Trúc Lâm, Bậc Đạo sư đã kể lại về một Tỳ-kheo phản bội.

Nguyên nhân khiến Bậc Đạo sư nói tới vị Tỳ-kheo phản bội được dẫn từ chuyện Con voi Mahilamukha (Tiền thân Mahilamukha số 26). Theo đó thì câu chuyện xảy ra vào lúc Devadatta (Đề-bà-đạt-đa) đã phản bội Giáo đoàn, được hoàng tử Ajatasattu (A-xà-thế) giúp đỡ bằng cách xây dựng riêng cho ông này một tinh xá ở Gayasisa và hàng ngày cung cấp thực phẩm hảo hạng cho Devadatta để Devadatta chiêu mộ những Tỳ-kheo chưa đủ giới đức, tập hợp lực lượng với âm mưu lật đổ Đức Phật, đòi quyền lãnh đạo Tăng đoàn.

Bấy giờ có một Tỳ-kheo tuy đã quy y Đức Phật, hàng ngày vẫn về chỗ Đức Phật tại tinh xá Trúc Lâm nhưng lại không đi khất thực theo các bạn đồng tu mà lén lút đến tinh xá Gayasisa của Devadatta để được hưởng lợi dưỡng cùng với nhóm của Devadatta, chỉ vì vị Tỳ-kheo này giao du với một người bạn đã theo Devadatta từ trước. Khi hành vicủa Tỳ-kheo này bịphát giác, ông bị các bạn đồng tu của mình đưa ông đến gặp Đức Phật. Ông ta chối quanh, nhưng Đức Phật đã biết trước và kể lại một câu chuyện tiền thân để giáo hóa ông ta.

Thuở trước, khi vua Bramadatta trị vì ở Benares, Bồ-tát sanh làm con tắc kè. Khi đến tuổi trưởng thành, Bồ-tát sống ở một cái hang lớn trên bờ sông với tư cách tắc kè chúa, có vài trăm con tắc kè khác đoanh vây.

Chuyện tiền thân cho thấy rằng ngay cả những người có nhiều hành động lành như Bồ-tát cũng tái sinh làm các con vật. Đây là một vấn đề rất phức tạp. Có các quan điểm cho rằng các bậc Bồ-tát sẽ chủ động tái sinh trong các giống loài khác nhau để giúp đỡ cải sửa (theo từ Hán Việt là “hóa độ”) những kẻ đồng loại. Tuy nhiên, cũng có quan điểm cho rằng mặc dù ta sống đời sống tốt, nhưng trong quá trình sống đó, nếu ta vẫn chưa từ bỏ được các hành vi xấu về phương diện thân thể, nói năng và ý nghĩ thì ta vẫn có khả năng bị tái sinh vào chỗ không tốt một cách bị động. Trong trường hợp này, thay vì tưởng là “hóa độ” hoàn cảnh, ta sẽ dễ bị hoàn cảnh “hóa độ”. Trong các chuyện tiền thân, danh từ Bồ-tát được dành để chỉ cho tiền thân của Đức Phật Thích-ca.

Bồ-tát có một con. Tắc kè con này kết thân với một con kỳ nhông, sống thân mật với nó, đi đến ôm quấn lấy nó. Sự thân mật ấy được báo lên cho tắc kè chúa biết. Tắc kè chúa gọi con mình lên và nói: “Này con, con thân tình với chỗ không đáng thân tình. Con kỳ nhông thuộc gia đình hạ tiện, không nên làm thân với chúng. Nếu con làm thân với con kỳ nhông ấy, toàn bộ gia đình tắc kè sẽ lâm nạn. Bắt đầu từ nay con chớ thân mật với nó”.

Theo suy nghĩ thông thường, “hạ tiện” có ý nghĩa là nằm trong giai cấp thấp, nghèo khổ,... Tuy nhiên trong Phật học, “hạ tiện” có ý nghĩa là làm điều hại mình, hại người, hại môi trường. Những người hạ tiện cũng là những người có tri thức sai xấu (ác tri thức). Đó là những người không tuân theo giới luật, tự mình làm và khuyến khích, cổ vũ, ép buộc người khác làm mười điều xấu ác: ba điều suy nghĩ xấu, gồm những suy nghĩ (1) tham lam, (2) tức giận, mưu hại người khác, (3) phủ nhận nguyên lý nhân quả, phủ nhận những hành vi đúng tốt; bốn điều xấu về lời nói, gồm (4) nói dối, (5) nói lời đâm thọc, (6) nói lời gây đau khổ cho người khác, (7) nói chuyện phù phiếm; ba hành động sai xấu gồm (8) giết hại sinh vật, (9) lấy của không cho, (10) quan hệ tình dục sai trái.

Họ không thấy các lỗi lầm, không thấy sự nguy hại của lỗi lầm; cho những điều xấu ác là đúng đắn, cho những điều đúng đắn là xấu ác; khi nghe những điều khuyên đúng tốt thì phản ứng lại và thù hằn với người góp ý; can thiệp vào việc làm của người khác để cản trở, gây đau khổ cho người đó; thường làm những điều phạm pháp, phạm luật mặc dù biết các khung hình phạt của luật pháp.