Lợi mình, lợi người - con đường của bậc trí

Ngài nói: “Này các Tỷ-kheo, có bốn hạng người này có mặt, hiện hữu ở đời. Thế nào là bốn? Một là hạng người hướng đến lợi mình, không lợi người. Hai là hạng người hướng đến lợi người, không lợi mình. Ba là hạng người không hướng đến lợi mình, không lợi người. Bốn là hạng người hướng đến lợi mình và lợi người”. Lời dạy ấy không chỉ mang tính khái quát về hành xử của con người, mà còn soi sáng cho chúng ta phương hướng sống trong đời thường: làm sao để sự hiện hữu của mình vừa đem lại lợi ích cho bản thân, vừa mang lại an lạc cho tha nhân.

Hạng người thứ nhất, “hướng đến lợi mình, không lợi người”, là kiểu người đặt lợi ích cá nhân lên trên hết. Trong xã hội hôm nay, ta dễ dàng nhận ra hình ảnh ấy nơi những người sống chỉ cho bản thân, chăm lo vun vén quyền lợi, mà thờ ơ hoặc thậm chí chà đạp lên người khác. Họ có thể thành công trong chốc lát, nhưng sự thành công ấy thường mong manh, bởi một khi niềm tin bị đánh mất thì của cải, danh vọng cũng khó giữ. Đức Phật không phủ nhận nhu cầu chính đáng của bản thân, nhưng Ngài chỉ ra rằng nếu lợi mình mà gây tổn hại đến người, thì kết quả cuối cùng cũng đưa đến khổ đau.

Hạng người thứ hai, “hướng đến lợi người, không lợi mình”, nghe qua tưởng chừng rất cao quý. Đó là những ai sẵn sàng hy sinh bản thân, quên đi nhu cầu của chính mình để phục vụ người khác. Trong đời sống, những tấm gương hy sinh vì cộng đồng, vì gia đình, vì tha nhân rất đáng trân trọng. Tuy nhiên, nếu chỉ hướng đến lợi người mà không nuôi dưỡng bản thân, không chăm sóc thân tâm, thì sớm muộn gì họ cũng rơi vào tình trạng kiệt sức, mỏi mòn. Một người không biết chăm sóc mình thì khó lòng duy trì lâu dài việc chăm sóc người khác. Bởi vậy, hạng người này cũng chưa trọn vẹn.

Hạng người thứ ba, “không hướng đến lợi mình, không lợi người”, là kiểu sống buông xuôi, thờ ơ, vô trách nhiệm. Họ không lo cho chính mình, cũng chẳng mang lại giá trị cho ai. Sống như vậy là bỏ phí một kiếp người quý giá, vì thân người khó được, Phật pháp khó gặp. Đây là hạng người đáng thương nhất, bởi cả đời trôi đi mà không gieo trồng nhân duyên tốt đẹp nào cho hiện tại và tương lai.

Hạng người thứ tư, “hướng đến lợi mình và lợi người”, chính là hình mẫu lý tưởng mà Đức Phật khuyến khích. Người ấy biết chăm lo cho bản thân: nuôi dưỡng thân khỏe, tâm an, trí sáng; đồng thời biết mở lòng với tha nhân: sống tử tế, biết sẻ chia, biết cống hiến. Lợi mình ở đây không đồng nghĩa với ích kỷ, mà là làm cho mình trưởng dưỡng, đủ đầy. Khi bản thân vững chãi, tự khắc họ có năng lượng để lan tỏa sự an lạc đến xung quanh. Đây là con đường của bậc trí, là tinh thần “tự giác, giác tha, giác hạnh viên mãn”.

Nếu liên hệ vào đời sống hiện đại, ta thấy lời dạy ấy vẫn nguyên vẹn giá trị. Trong công việc, nếu chỉ tìm cách vươn lên một mình, ta có thể đạt vị trí cao, nhưng khó duy trì mối quan hệ tốt đẹp với đồng nghiệp.

Ngược lại, nếu chỉ chăm lo cho tập thể mà bỏ bê năng lực cá nhân, thì cũng khó giữ sự cân bằng. Người trí là người vừa rèn luyện chuyên môn, vừa biết hợp tác, vừa làm lợi cho bản thân, vừa đóng góp cho tổ chức.

Trong gia đình, nếu chỉ nghĩ cho mình, cuộc sống sẽ sớm nảy sinh xung đột. Nếu chỉ nghĩ cho người mà quên đi nhu cầu của bản thân, ta dễ rơi vào mệt mỏi, bức xúc. Cách hài hòa nhất là biết yêu thương chính mình để rồi lan tỏa yêu thương ấy cho người thân.

Phật pháp luôn nhấn mạnh sự trung đạo. Con đường “lợi mình và lợi người” chính là trung đạo giữa ích kỷ và hy sinh mù quáng. Người biết sống như vậy không cực đoan, không bỏ rơi mình, cũng không quay lưng với người. Họ ý thức rằng cuộc đời chỉ thật sự ý nghĩa khi bản thân phát triển, đồng thời sự phát triển ấy góp phần vào an lạc chung.

Điều này cũng nhắc nhở ta về trách nhiệm trong từng hành động nhỏ. Một lời nói tử tế vừa làm lòng mình nhẹ nhàng, vừa đem lại niềm vui cho người khác. Một việc làm thiện nguyện vừa rèn luyện tâm từ bi, vừa giúp ích cộng đồng. Ngay cả việc tu tập - như ngồi thiền, niệm Phật - tuy là để nuôi dưỡng tâm an cho bản thân, nhưng năng lượng ấy cũng tỏa ra, nâng đỡ người xung quanh.

Bốn hạng người mà Đức Phật nêu ra là bức tranh phản chiếu đời sống muôn thuở. Ta có thể soi vào đó để tự hỏi mình đang thuộc hạng nào. Nếu thấy mình đang chỉ lo cho bản thân, hãy tập mở lòng. Nếu thấy mình chỉ biết lo cho người mà quên mình, hãy học cách tự chăm sóc. Nếu thấy mình buông xuôi, hãy thức tỉnh và đứng dậy. Và nếu đang đi trên con đường lợi mình lợi người, hãy kiên định bước tiếp.

Bởi lẽ, sống chỉ để lợi mình thì đời hẹp hòi, sống chỉ để lợi người thì dễ kiệt quệ, sống không lợi cho ai thì vô nghĩa. Chỉ khi biết lợi mình và lợi người, ta mới thật sự làm trọn vẹn giá trị của một kiếp người, và đó cũng là con đường mà Đức Phật đã chỉ bày cho chúng ta.