Mãi sau này khi trưởng thành, lại có nhân duyên với đạo Phật, có cơ hội gặp gỡ trò chuyện với các bậc trí thức ở quê tôi mới bắt đầu tìm hiểu về các di tích lịch sử, văn hóa cùng các ngôi chùa cổ trên mảnh đất quê hương. Tôi được nghe về chùa Trăm gian, chùa Ngô Xá, phế tích tháp Chương Sơn,… Rồi bao lần dự định khoác ba lô lên và đi điền dã về các ngôi chùa ấy để xem bóng dáng chùa xưa thế nào, nhưng công việc bận rộn và cuộc sống tấp nập chốn thị thành cứ cuốn đi. Đầu năm 2019 nhân dịp về quê ăn Tết, khi mẹ tôi ngỏ ý đi lễ chùa đầu năm, tôi mới bật mí “Ở quê mình có ngôi chùa cổ, được sử sách ghi chép lại, hiện nay vẫn còn lưu giữ bảo vật quốc gia, con sẽ đưa mẹ đi”. Chuyến hành trình về chùa Ngô Xá được bắt đầu đơn giản như vậy.

Chùa Ngô Xá nằm trên địa bàn thôn Long Chương, xã Yên Lợi, gần trụ sở UBND xã. Đến chùa Ngô Xá có nhiều đường đi rất thuận tiện. Từ thành phố Nam Định theo đường 1 hướng về thị trấn Lâm khoảng 18km, đến ngã ba Vàng (thuộc địa phận xã Yên Bình), rẽ phải vào theo đường 64A khoảng 6km đến trụ sở UBND xã Yên Lợi, rẽ trái khoảng 300 mét là tới chùa. Nếu đi từ thị trấn Bình Mỹ, huyện Bình Lục của tỉnh Hà Nam thì rẽ qua đường sắt hướng về Ý Yên khoảng 11 km và rẽ phải 300 mét là tới nơi.

Từ nhà, chúng tôi đi mất khoảng 15’ là tới chùa. Tam quan nằm ngay sát lộ, bước qua tam quan là khoảng sân rộng với hai cụ nhãn cổ thụ cùng nhiều chậu cảnh được xếp đặt khéo léo, phía xa xa là ngọn núi Chương Sơn. Không gian xanh mát, tĩnh lặng khiến cho du khách như đang lạc bước vào một chốn bình yên, thanh tịnh.

Nằm ngay dưới chân núi Chương Sơn, chùa Ngô Xá là một ngôi cổ tự nhỏ xinh được khởi dựng từ thời Lý, dưới triều vua Lý Nhân Tông (1072-1127). Ban đầu, chùa nằm trên đỉnh núi. Văn bia niên đại Cảnh Trị thứ 8 (1670) tại chùa Ngô Xá cho biết “đầu triều Lý có ba bà Hoàng hậu xây chùa thờ Phật, xung quanh có 8 tòa nằm ở trên đỉnh núi. Trung tuần tháng 2 năm Đinh Hợi (1107) nhà vua ngự tới thăm chùa này”. Sau khi quân Minh xâm lược, chúng đã phá hủy toàn bộ công trình kiến trúc chùa và tháp Chương Sơn chỉ còn có tượng Phật bằng đá ở tầng thứ hai giữa đỉnh núi mà thôi. Trải qua các thời kỳ lịch sử, di tích đã được trùng tu, tôn tạo nhiều lần. Lần đầu, được tiến hành vào những năm 1667-1669, dưới thời Chúa Trịnh Tùng, do Vương Phủ Thị Nội là Lương Thị Ngọc Vinh cùng chị gái góp tiền xây dựng lại. Khi ấy, ngôi chùa gồm các hạng mục công trình: Thượng điện, Thiêu hương và Bái đường. Các hạng mục đều được làm bằng gỗ lim, mái lợp ngói nam, chạm trổ rất tinh xảo. Công trình được xây trong ba năm thì hoàn thành (1667-1669). Tiếp đó, vào năm 1757, 6 gian chùa được tu sửa nhờ công quả của vợ chồng ông Trần Thiết Cần và vợ là bà Ngô Thị Dậu. Đến thời Nguyễn, thiền sư Thiềm Quang (quê Thiêm Lộc, nay là xã Yên Chính) về tu hành, đã “cho tu sửa lại Tiền đường, Hậu điện và mời thợ về tô son thếp vàng lại tượng pháp” và di chuyển ngôi chùa từ trên đỉnh núi xuống phía Nam sườn núi Ngô Xá như hiện nay.

Một di tích có bề dày lịch sử như vậy, nhưng kể từ khi sư tổ của chùa tham gia hoạt động cách mạng, và bị giặc Pháp đánh bị trọng thương rồi sau đó viên tịch tại đây vào năm 1948 thì chùa không có nhà sư nào tiếp quản trụ trì. Dân làng phải cắt cử người ra trông coi chùa. Đến ngày 10/8/2005, Ban trị sự Phật giáo tỉnh Nam Định (nay là Ban trị sự GHPGVN tỉnh Nam Định) đã công cử đại đức Thích Giác Vũ, Phó Trụ trì chùa Vọng Cung, thành phố Nam Định về đây trụ trì và phục vụ tín ngưỡng cho nhân dân. Sau khi nhận chùa, sư trụ trì cùng với dân làng đã xây dựng Tổ đường (năm 2006), xây tháp Tổ và tượng Quan Âm Bồ tát (năm 2007), xây nhà khách (2008), xây cổng Tam quan (năm 2010), xây dựng nhà Mẫu (năm 2012), tu bổ chùa chính, nhưng vẫn giữ nguyên kiến trúc cổ…

Hiện nay, trong chùa Ngô Xá còn lưu giữ được một số ít bảo vật thời Lý, đặc biệt là pho tượng A Di Đà cao 2,16 mét (tính từ đế tượng) với phần đế tượng bằng đá được chạm trổ tinh tế, mang phong nghệ thuật thời Lý. Đây là một trong năm pho tượng Phật bằng đá có niên đại sớm nhất, thời Lý, hiện còn lưu giữ được ở Bắc Bộ. Đó là 5 tượng A Di Đà trong các ngôi chùa: chùa Một Mái (trên núi Sài Sơn, còn gọi là núi Chùa Thầy); chùa Huỳnh Cung (Hà Nội); chùa La Khê (Hà Nội); chùa Ngô Xá (Nam Định), chùa Phật Tích (Bắc Ninh) và 2 pho Kim Cương - một  ở chùa Phật Tích (hiện bảo tồn ở Bảo tàng Lịch sử Quốc gia) và một ở chùa Long Đọi (Hà Nam).

Ngoài tượng Phật A Di Đà bằng đá có niên đại từ thời Lý, trên núi còn phế tích tháp Chương Sơn (Bảo tháp Vạn Phong Thành Thiện). Bảo tháp được xây dựng trong 9 năm (1108-1117) dưới thời vua Lý Nhân Tông.

Với các giá trị lịch sử và văn hóa đó, chùa Ngô Xá và phế tích tháp Chương Sơn (cùng với đình Ngô Xá và chùa Nề) đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận Di tích Quốc gia năm 2012. Đặc biệt, ngày 30/12/2013, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Tấn Dũng đã ra Quyết định số 2599/QĐ-TTg, về việc công nhận 37 bảo vật Quốc gia, trong đó có pho tượng A Di Đà thời Lý hiện đang lưu giữ tại chùa Ngô Xá.

Viếng chùa, lễ Phật ngày đầu năm mới lại được nghe kể về lịch sử ngôi cổ tự cùng các bảo vật quý giá, trong lòng hai mẹ con hoan hỷ vô cùng. Trên đường về nhà, mẹ tôi cứ ước ao rằng, giá như có nhiều người biết đến chùa Ngô Xá quê mình thì hay biết mấy!

Nguồn: Phật học Từ Quang