Cùng đi trên đường vui tu tập...

Người cùng đi trên con đường xuất ly không phải chỉ là “bạn”, mà là kalyāṇamitta - thiện hữu tri thức: người góp phần nuôi lớn giới, định, tuệ nơi ta; người biết nâng dậy khi tâm thoái lui; người biết tùy hỷ khi ta tiến bộ trong đạo.

Trong Tăng Chi Bộ Kinh, Đức Thế Tôn dạy ngài Ānanda: “Thiện hữu tri thức, thiện bạn đồng tu, thiện thân cận là toàn bộ đời sống phạm hạnh”. Lời dạy ấy xác quyết rằng có thiện hữu tri thức tức có đủ nền móng để đời sống giải thoát nảy nở.

Tình bạn thế gian thường dựa trên cảm xúc, lợi ích, hoặc sự tương hợp tạm thời; khi lợi ích rời bỏ, cảm xúc đổi thay, tình bạn dễ phôi pha. Còn tình bạn đạo sinh khởi từ Pháp, đứng trên phương hướng Niết-bàn. Vì cùng nhìn về một hướng, hai người bạn đạo biết giữ gìn nhau bằng giới luật, biết khích lệ nhau bằng chánh niệm, biết soi sáng nhau bằng trí tuệ. Từ đó, mối liên hệ trở nên bền bỉ, thanh tịnh và trong sáng hơn mọi thỏa thuận đời thường.

Ý nghĩa của thiện hữu tri thức thể hiện ở ba năng lực chính. Thứ nhất là năng lực chỉ lỗi đúng lúc, đúng pháp, đúng tâm. Chỉ lỗi không phải để hả hê hay hơn thua, mà để nhổ cái gai đang làm bạn đau. Người bạn đạo tốt không bào chữa cho phiền não của ta; họ dám nói sự thật với lòng từ, với ngôn từ nhu hòa nhưng dứt khoát.

Thứ hai là năng lực khuyến thiện: khi ta mệt mỏi, muốn buông bỏ công phu, họ gợi lại lời Thầy dạy, rủ ta cùng lên thiền đường, nhắc giờ tụng giới, nhắc pháp học còn dang dở. Sự có mặt bình an của họ đôi khi đã là một lời khích lệ thầm lặng.

Thứ ba là năng lực tùy hỷ: thấy người bạn tăng tiến, họ vui như chính mình được lợi lạc. Tùy hỷ cắt đứt ghen tỵ, nuôi lớn niềm tin, tạo nên bầu khí an ổn trong Tăng đoàn.

Trong đời sống tu viện, tình bạn đạo hiện ra ở những việc rất bình thường: cùng thức dậy trước tiếng chuông đại hồng, cùng quét sân chùa, cùng rửa bát sau giờ độ ngọ, cùng tham dự sám hối yết-ma. Cái “cùng” ấy không phải là quây quần tán chuyện mà là cùng đặt thân và tâm vào nếp phạm hạnh.

Khi một vị Sa-di mới vào chùa, nếu gặp một huynh trưởng chân chánh, dìu dắt từ cách đắp y, bưng bát đến cách gìn giữ mắt tai mũi lưỡi, vị ấy sẽ tránh được rất nhiều vấp váp.

Khi một vị Tỳ-kheo trẻ gặp thời khô cạn thiền định, nếu bên cạnh có bạn đạo nhắc lại pháp quán, chia sẻ kinh nghiệm vượt “năm triền cái”, người ấy sẽ không lạc lõng. Tình bạn đạo như chiếc cầu gỗ chắc chắn bắc qua đoạn suối xiết trong mỗi chặng tu.

Điểm phân biệt sắc nét giữa bạn đạo và bạn thế gian là nguyên tắc “thân mà không luyến ái, gần mà không cấu kết”.

Bạn đạo không tạo bè nhóm, không nói thị phi, không rủ rê theo cảm tính; họ tôn trọng nguyên tắc của Tăng: mọi việc chung trình bạch Tăng, mọi hiềm nghi giải bằng giới luật, mọi phước thiện hồi hướng cho tất cả.

Vì vậy, tình bạn đạo giữ được ranh giới trong sạch: không thân mật vượt khuôn phép, không dựa dẫm tình cảm để bỏ bê bổn phận, không lấy “tình nghĩa” làm lý do dung dưỡng sai trái. Mối liên hệ càng thân thì càng gắn với trách nhiệm cùng nhau tinh tấn.

Muốn trở thành thiện hữu tri thức của ai đó, trước hết phải là người biết tự hộ trì. Một người thường xuyên phá giới, dễ dãi với tham - sân - si, khó có thể là điểm tựa cho người khác. Hãy bắt đầu từ những phẩm chất cần có: lắng nghe không phán xét; nói lời đúng thời, đúng lượng; giữ bí mật điều riêng tư, không biến chuyện tâm sự thành câu chuyện ngoài hiên; nói ít, làm gương nhiều; thấy công đức của người thì tùy hỷ, thấy lỗi của người thì tùy duyên nhắc nhở.

Cần nhớ: lời nói có thể làm tổn thương; thái độ lạnh lùng cũng có thể làm nguội tắt chí nguyện. Thiện hữu tri thức vừa có sự cứng rắn của giới, vừa có sự mềm mại của từ; vừa giữ chuẩn mực, vừa biết cảm thông.

Cũng phải cảnh giác với “ác hữu” - thứ bạn kéo ta rời khỏi nếp phạm hạnh: rủ rê phan duyên, gieo hạt giống bất mãn, gieo chuyện thị phi, kích động cái tôi dưới lớp vỏ đạo vị. Xuất gia không phải rời hẳn thế gian; thế gian có thể theo vào tu viện qua một câu chuyện, một thiết bị, một ánh nhìn. Thiện hữu tri thức là người giúp ta đóng những cánh cửa ấy, hoặc chỉ để hé vừa đủ cho lòng từ bước ra, chứ không để gió độc lùa vào.

Trong thế giới hôm nay, khi nhịp sống gấp gáp và dòng thông tin ào ạt, một tu sĩ càng cần một vòng tay bạn đạo. Có bạn đạo, ta có người “giữ nhịp” cùng mình, nhắc ta chậm lại, nhắc ta trở về hơi thở, nhắc ta không đánh đổi phẩm hạnh lấy hiệu quả. Có bạn đạo, ta có chiếc gương soi hiền lành nhưng trung thực, cho ta thấy rõ khuôn mặt tâm mình mỗi ngày. Có bạn đạo, con đường xa không còn cô tịch: mỗi bước chân đều có tiếng bước chân khác đi bên, không ồn ào, không can thiệp, chỉ là có mặt.

Cuối cùng, lời Phật dạy với Ānanda vẫn vang vọng như một chỉ nam: thiện hữu tri thức là toàn bộ đời sống phạm hạnh. Nếu một ngày ta thấy mình mỏi, hãy tìm lại người bạn đạo đã từng nắm tay ta qua vũng bùn; nếu một ngày ta thấy bạn mỏi, hãy trở thành người nắm tay ấy. Tình bạn đạo, rốt ráo, chính là một cách thực hành Bát Chánh Đạo bằng hai người: cùng chánh kiến, cùng chánh tư duy, cùng chánh ngữ, chánh nghiệp, chánh mạng, chánh tinh tấn, chánh niệm, chánh định. Cùng nhau đi qua, cùng nhau lớn lên, và cùng nhau lặng lẽ cúi đầu trước Pháp.