Từ thiền đến Hoa nghiêm (Hết)

“Điều cốt yếu trong việc học hỏi Phật pháp bây giờ là phải có kiến giải chân chính. Nếu có được kiến giải chân chính, người ta không bị nhiễm sinh tử; đi đứng được tự do. Khỏi cần tìm cầu cái thù thắng, mà thù thắng tự nó đến.

“Này các đạo lưu, các đấng Tiên đức xưa thảy đều có con đường nhiếp dẫn mọi người; riêng lối chỉ dạy người của sơn tăng đây, chỉ cốt giúp mọi người không bị mê hoặc. Nếu các ngài muốn dùng, thì cứ dùng, đừng có chần chờ thắc mắc. Ngày nay kẻ học vì bịnh ở chỗ nào mà không thể chứng đắc? Bịnh chính ở chỗ họ không đủ tự tin. Khi các ngài không đủ tự tin, tức thì bị những ảnh ngộ chung quanh dày xéo. Khi bị ngoại cảnh sai sử và lôi kéo, các ngài hết còn có tự do nào nữa. Nếu các ngài không còn mãi miết theo ngoại cảnh, các ngài sẽ được như các đấng Tiên đức xưa[70].

“Các ngài có muốn biết các đấng Tiên đức xưa như thế nào chăng? Họ chẳng khác những người đang đứng ngay trước mặt các ngài nghe ta giảng pháp. Chỉ vì thiếu niềm tin mà mải miết đuổi theo ngoại vật. Và những gì mà các ngài bắt được bằng sự đeo đuổi ấy chỉ là cái tuyệt diệu của văn tự,[71] xa vời cuộc sống của các Tổ đức xưa. Mong sao các đạo lưu đừng nhầm lẫn chỗ này!

“Đời này mà không gặp gỡ, muôn kiếp nghìn đời sẽ lăn tròn trong ba cõi. Đua đòi và ôm ấp những điều vui thú, rồi sẽ phải tái sinh vào bụng dạ của lừa, trâu.

“Các đạo lưu, theo chỗ thấy của sơn tăng đây, cùng với đức Thích-ca không khác. Ngày nay, trăm đường ứng dụng còn thiếu chỗ nào đâu? Sáu nẻo thần quang, chưa từng trắc trở. Nếu thấy được như thế, quả thật là kẻ một đời vô sự.

“Các Đại đức, ba cõi bất an, y như ngôi nhà rực lửa. Đây không phải là nơi ngừng nghỉ lâu dài của các ngài. Con quỷ vô thường dữ tợn đến từng khoảnh khắc, chẳng lựa sang hèn, già trẻ. Nếu các người muốn cùng Tổ và Phật không khác, đừng săn đuổi bên ngoài. Ánh sáng thanh tịnh trên một niệm tâm của các ngái, chính là Pháp thân Phật ngay trong mình đó. Ánh sáng vô phân biệt trên một niệm tâm của các người, chính là Báo thân Phật ngay trong mình đó. Ánh sáng vô sai biệt trên một niệm tâm của các ngài, chính là Hóa thân Phật ngay trong mình đó. Ba thân này không gì khác hơn là kẻ đang nghe pháp của ta ngay trước mặt của các ngài bây giờ đó. Chỉ cần đừng dong ruổi tìm ở bên ngoài thì có công dụng ấy.

“Cứ như kinh luận gia, họ lấy Ba thân làm chuẩn tắc cứu cánh. Theo chỗ thấy của sơn tăng thì không phải vậy. Ba thân ấy chỉ là danh ngôn. Và rồi mỗi thân đều có cái khác nó để mà y tựa. Cổ nhân nói: ‘Thân y tựa nghĩa là lập, quốc độ y cứ thể mà luận.’[72] Vậy Pháp tánh thân và Pháp tánh độ rõ ràng là những phản ánh của ảnh sáng (bản hữu). Các Đại đức, mong sao các ngài hãy nhậ biết kẻ đùa với những phản ảnh ấy chính là suối nguồn của hết thảy chư Phật và khắp mọi nơi đều là quê nhà để trở về của các đạo lưu. Cái sắc thân tứ đại của các ngài không biết nói pháp và nghe pháp. Tì, vị, gan, mật cũng không biết nói pháp và nghe pháp. Hư không cũng không biết nói pháp và nghe pháp. Cái gì biết nói pháp và nghe pháp? Chính là cái sờ sờ trước mắt các ngài đấy, cái không có hình dạng, sảng tỏ một cách lẻ loi; chính cái đó biết bói pháp và nghe pháp.

“Nếu thấy được như thế, thì cùng với Tổ và Phật không khác. Chỉ có điều, trong mọi đời đừng để gián đoạn; chạm mắt đến đâu là thấy nó ở đó. Bởi vì tình bị khuấy, trí bị ngăn, tưởng bị biến, thể bị lay, nên lăn lóc trong ba cõi mà chịu đủ khổ não. Nếu theo chỗ thấy của Sơn tăng, đâu chả là (Đạo lý) sâu xa, đâu chả là giải thoát.

“Các đạo lưu, tâm pháp vô hình nhưng thông suốt cả mười phương. Ở mắt gọi là thấy; ở tai gọi là nghe; ở mũi gọi là ngửi; ở miệng gọi là bàn bạc; ở tay là bắt nắm; ở chân là chạy nhảy. Vốn là một cái tinh minh, phân thành sáu hoà hiệp. Một tâm đã không, tuỳ chỗ mà giải thoát. Sơn tăng nói thế, cốt ý ở đâu? Chỉ cốt mong các ngài thôi dong ruổi theo ngoại cảnh; chỉ vì lẽ săn đuổi không chán đó mà cổ nhân đặt bày cơ cảnh để gạt các ngài.

“Các đạo lưu, nếu các ngài nhận được chỗ thấy của Sơn tăng đây, các ngài có thể ngồi ngay trên đầu của Báo Phật, Hoá Phật; chư Bồ tát trọn vẹn chứng tâm Thập địa chỉ như khách làm thuê; hàng Đẳng giác, Diệu giác tợ hồ những gã mang gông; La hán, Bích chi vẫn còn như hầm phẩn; Bồ-đề, Niết-bàn như cọc trói lừa. Tại sao? Bởi vì, này các Đạo lưu, chỉ vì các ngài chưa đạt đến ba tăng kỳ kiếp trống không, nên mới có những chướng ngại đó. Nếu là hàng Đạo nhân chân chính, trọn vẹn không như vậy. Chỉ những ai có thể tuỳ duyên làm tiêu nghiệp cũ, thì cứ mặc tình mặc áo mang quần, muốn đi là đi, muốn ngồi là ngồi, không một tâm niệm mong cầu Phật quả. Duyên đâu ra thế? Cổ nhân nói: ‘Nếu tác nghiệp mà cầu Phật, thì Phật là cái triệu lớn sinh tử.’

“Chư Đại đức, hãy biết tiếc cái thời gian. Đừng có làm thói lần mò lê lết bên hàng xóm mà học Thiền học Đạo, tìm chữ tìm câu, cầu Phật, cầu Tổ, cầu thiện tri thức. Hãy đắn đo ý đừng để sai lầm. Đạo lưu, chỉ có một cha mẹ, còn đi tìm cầu cái gì nữa? Các ngài hãy phản chiếu lại mình mà xét xem. Đức Phật[73] kể cho chúng ta nghe chuyện Diễm-nhà-đa (Yajñādatta). Y nghĩ rằng mình đã mất đầu, bèn chạy quàng đi tìm kiếm; nhưng khi biết đầu mình chưa hề mất, y thành ra người vô sự. Chư Đạo đức, hãy cứ bình thường, đừng bắt chước trò hề điên dại. Có một bọn trọc điên khùng chẳng biết tốt xấu gì hết, nhìn đâu cũng thấy toàn là quỷ, là thần, chỉ Đông trỏ Tây, cầu mưa cầu tạnh. Cái bọn đó, chắn chắc có ngày mang nợ đến trước mặt Diêm Vương mà nuốt cục sắt nóng. Con trai con gái nhà lành bị một bọn chồn hoang yêu quái ám làm bại hoại mất tinh khí. Thật là lũ mù khốn khổ! Có ngày chúng phải trả nợ gạo cơm.”

Ở đây, chúng ta thấy Lâm Tế như một tay phá hoại thứ đạo Phật ước lệ với những ý tưởng được sắp xếp một cách dung tục theo văn cú Ấn-độ.  Sư không thích con đường loanh quanh của các triết gia, bác học khi họ tường trình kinh nghiệm của đạo Phật. Ngài muốn đi thẳng tới đích, phá huỷ mọi chướng ngại trên đường dẫn về thực tại; hươi chày kim cang tả hữu, không những chống lại bọn phân biệt trí, mà chống luôn các thiền sư đương thời. Ngài đứng vời vợi giữa thời nhân, mà thái độ hẳn nhiên cực kỳ hấp dẫn tâm hồn Trung Hoa. Tâm lý Trung Hoa vốn thực tiễn, không thích bị kiềm hãm bởi quá nhiều ước lệ, trí thức các thứ. Nó tạo ra Lão tử và Trang tử, và lại được tái xác nhận bởi Thiền, nhất là trong phương pháp trao Thiền của Lâm Tế. Rất mới mẻ và rất sôi động, người ta thấy Lâm Tế hoàn toàn trần truồng, lột bỏ các thứ hoa hoè trong cuộc vật lộn với Thiền.

Nhưng cùng lúc, nên nhớ kỹ rằng cái thái độ Thiền đối với truyền thống này, và triết lý đạo Phật, như thế có khuyng hướng coi nhẹ việc học hỏi theo thứ lớp của nó, lơ là kinh điển và các thứ siêu hình trong kinh.

Trí Thường[74] bảo tăng chúng: “Nay tôi sắp giảng Thiền. Các ông hãy bước tới đây cả.” Khi họ bước tới, sư tiếp: “Ông nghe hạnh của Quán Âm, khéo ứng các phương sở.”[75]

Một thầy tăng hỏi: “Hạnh của Quan Âm là gì?”

Sư búng ngón tay và nói: “Ông có nghe không?”

Thầy tăng nói: “Có nghe.”

Sư căn dặn: “Một bọn ngây ngô; các ông muốn tìm kiếm cái gì ở đây?”

Nói xong, sư lấy gậy dạt họ ra, rồi cười lớn và bỏ đi vào phương trượng.

***

Lượng[76] là một giảng sư, thông các kinh luận. Khi tham bái Mã Tổ, Tổ hỏi: “Nghe nói Toà chủ học thông các kinh luận, phải không?.”

Lượng đáp: “Không dám.”

Mã Tổ: “Giảng kinh như thế nào?”

“Đem tâm (citta) mà giảng.”

“Tâm như diễn viên, ý như thẳng hề[77]; làm sao tâm biết giảng?”

Lượng lớn tiếng cãi: “Tâm không biết giảng, hư không giảng được chăng?”

Tổ nói: “Quả nhiên, hư không giảng được.”

Dĩ nhiên là Lượng không chịu, muốn bỏ đi; vừa mới bước ra, Mã Tổ gọi lại: “Tòa chủ!”

Lượng giảng sư quay lại, thoát nhiên đại ngộ, liền làm lễ Tổ.

Nhưng Mã Tổ lại bảo: “Gã chậm lụt này, lễ bái chi thế?”

Lượng giảng sư trở về chùa, nói với các đồ đệ: “Ta tưởng mình giảng kinh luận không ai bì kịp, thế mà ngày nay bị Mã Tổ hỏi, bình sinh công phu tiêu tan như băng rã hết!”

***

Đại Từ Hoàn Trung[78] một hôm thượng đường bảo: “Sơn tăng này không biết trả lời; chỉ biết chỗ bịnh.”

Một thầy tăng bước tới; Sư liền xuống tòa và trở về phương trượng.

Pháp Nhãn bình: “Giữa đám đông bảo mình là thầy thuốc, giờ nhận ra ai đứng trước mặt mình.”

Huyền Giác nói: “Có thiệt Đại Từ biết bịnh? Hay không biết bịnh? Thầy tăng bước tới trước, thầy ấy có thiệt bịnh, hay không bịnh? Nếu bịnh, không thể đi đứng như vậy được. Nếu không bịnh, tại sao bước tới thầy thuốc?”

***

Bạch Mã Đàm Chiếu[79] thường nói: “Sướng thay! sướng thay!” Khi gần chết, kêu: “Khổ thay!” hoặc có khi: “Diêm la vương bắt ta rồi!” Viện chủ hỏi: “Hoà thượng sao vậy? Trước kia ngài bị Tiết độ sứ bắt liệng xuống nước, lúc ấy thần sắc không động; nay cái gì quấy phá thế?” Sư cất đầu lên[80] và nói: “Thầy nói thử, lúc ấy tôi phải, hay bây giờ phải?”

***

Nghĩa Đoan [81] trong một buổi thuyết pháp, nói như thế này: “Nói tức là huỷ báng, im lặng tức là lừa dối. Không nói không lặng, có đường đi lên. Nhưng miệng của lão tăng hẹp, không nói với các ông đựơc.” Nói vậy xong, Sư hạ đường. Trong một buổi pháp khác, Sư nói thế này: “Bất kể bao nhiêu lần các người lột bỏ cho đến khi thật sạch, các người chớ khi nào dừng nghỉ. Dù có tạm thời thi thiết, luôn luôn thảy là phương tiện tiếp người. Nếu ở bên kia, không có chỗ đó.”

***

Ngưỡng Sơn Huệ Tịch[82] thượng đường thị chúng:

“Các người hết thảy hãy hồi quang phản chiếu, đừng nhớ đến những lời ta. Kể từ vô thuỷ đến nay, các người đã quay lưng chỗ sáng mà đâm đầu vào chỗ tối. Gốc rễ vọng tưởng đã kết sâu, rốt lại khó mà nhổ trốc. Vì vậy tạm bày các phương tiện để tước đoạt những vọng thức thô thiển của các người. Chẳng khác nào đem những chiếc lá vàng để dỗ trẻ đừng khóc. Chẳng có giá trị gì hết. Lại cũng như đem cả trăm thứ hoá vật và vàng báu bán chung ở một gian hàng. Hoá vật cân nặng hay nhẹ chỉ tuỳ theo đòi hỏi của khách hàng. Vì vậy ta nói. Thạch Đầu quả là một cửa tiệm vàng thật, còn ta là cửa tiệm tạp hoá. Có người đến kiếm phân chuột, ta cũng đưa ra cho. Kẻ khác đến kiếm vàng thật, ta cũng đưa cho.”

Một thầy tăng bước ra và nói: “Tôi không muốn phân chuột. Xin cho một cục vàng ròng.”

Ngưỡng Sơn nói: “Kẻ nào ngậm đầu mũi tên mà lại cố mở miệng thì chẳng bao giờ hiểu.”

Thầy tăng không đáp.

Sư tiếp: “Tìm tòi kêu gọi thì có giao dịch. Không tìm tòi kêu gọi thì không có giao dịch. Khi ta giảng Thiền thứ thiệt, muốn cần một người bên mình làm bạn cũng không, há đến năm trăm, bảy trăm sao. Nhưng khi ta nói Đông nói Tây, họ tụ tập trong phòng ta đua nhau lượm lặt đồ rơi rớt. Như đem nắm tay trống mà lường gạt trẻ con; kỳ thực chẳng có gì hết. Nay ta phân minh nói rõ cho các người về cái chỗ của Thánh nhân. Đừng có đem tâm tưởng tượng rập rình. Hãy cứ thực tình nhắm đến biển tánh của mình mà tụ tập. Không cần tam minh lục thông. Cớ sao không? Vì đó chỉ là mép rìa của thực tại. Như các người muốn biết Tâm, hãy đi tận nguồn gốc của mọi vật. Chỉ cần đạt gốc, đừng lo đến ngọn. Rồi một ngày các người sẽ chứng đạt và hiểu chỗ ta nói. Nhưng nếu chưa tới được gốc, mọi thứ đều không đáng gì cho các người; tất cả chỗ học và hiểu đều chưa đúng chỗ. Các người há không thấy hoà thượng Quy Sơn nói: “Phàm Thanh tình tận, thể lộ chân thường, sự lý bất nhị, tức Như Như Phật.”[83]

***

Dược Sơn Duy Nhiễm,[84] một hôm, có thầy tăng đến hỏi: “Tôi có chỗ ngờ, xin Sư giải quyết.” Sư đáp: “Đợi khi thượng đường, tôi sẽ giải quyết cho.”

Chiều đến, sư thượng đường, đại chúng đã tập họp xong. Sư nói:

“Hôm nay có vị Thương tọa muốn quyết nghi, ở đâu?”

Thầy tăng bước ra khỏi chúng và đứng trước Sư. Tức thì Sư bước xuống thiền sàng nắm thầy tăng, bảo: “Này đại chúng, thầy tăng này có chỗ nghi đây.” Rồi buông thầy ấy ra, Sư lui về phương trượng.

Một đêm, sư leo núi và đi kinh hành. Bỗng chốc mây rẻ trăng lộ, Sư cười lớn. Tiếng cười vang dội về phía Đông của Lễ đường, cách tăng viện của Sư gần chín mươi dặm. Dân cư tưởng rằng tiếng cười từ nhà láng giềng. Sáng ra, họ hỏi chuyền nhau, đến tận tăng viện, và cư dân kết luận: “Đêm qua Hoà thượng cười hết bình sinh trên đỉnh núi.” Lý Cao, Lãng châu Thứ sử,[85] vốn là đệ tử của Dược Sơn, làm một bài thơ về vụ này gởi cho sư:

選得幽居愜野情

終年無送亦無迎

有時直上孤峯頂　　

月下披雲笑一聲

Tuyển đắc u cư hiệp dã tình

Chung niên vô tống diệc vô nghinh

Hữu thời trực thướng cô phong đỉnh

Nguyệt hạ phi vân khiếu nhất thanh.

 Chọn chốn cô liêu thoả dạ quê.

Quanh năm nào biết đón đưa gì.

Có khi lên tận đầu non vắng,

                    Điểm nguyệt khơi mây lớn giọng kỳ.                  

Triều Châu Đại Điên, [86] đồ đệ của Thạch Đầu. Sau khi lui về ẩn cư ở Linh Sơn, tăng đồ tụ tập đông. Sư thượng đường thị chúng:

“Người muốn học Đạo trước hết phải biết bản tâm của chính mình. Đem tâm ra mà bày tỏ cho thấy, mới là thấy đạo. Nhưng nay lắm kẻ vì không thể thâm nhập tánh thể của vạn vật nên bị mê hoặc, xem một cái nhướng mày, một cái chớp mắt, một nói, một lặng, là tâm yếu của Thiền. Kỳ thực, đó chưa phải là trọn vẹn. Ta nay sẽ vì các người mà phân minh nói cho rõ ra. Ai nấy hãy lắng nghe. Chỉ cần trừ bỏ những vọng tưởng, vọng niệm, kiến lượng, tức là Chân tâm của các ngươi. Tâm ấy cùng với trần cảnh toàn không giao thiệp, khi các người câm lặng, giữ gìn tịch tĩnh. Tức Tâm là Phật, không đợi tu tập đối trị. Cớ sao vậy? Ứng theo cơ, tuỳ vật chiếu, lạnh lùng hoạt dụng, tự khởi. Cội nguồn thăm thẳm của tất cả những hoạt dụng này vượt ngoài khái niệm. Cái diệu dụng ấy ta gọi là Bản Tâm. Này, hãy nên giữ gìn, đừng để rong ruổi.”

***

Viên Trí và Vân Nham [87] đứng hầu Dược Sơn. Sơn nói: “Cái chỗ mà trí không với tới, cẩn thận đừng nói. Nói, đầu mọc sừng. Trí đầu-đà, ông nghĩ sao?”

Viên Trí bỏ về phòng không nói một lời.

Vân Nham hỏi Dựơc Sơn: “Huynh Trí sao không trả lời Hoà thượng?.”

Dược Sơn nói: “Hôm nay ta đau lưng. Hãy đi kiếm Trí mà hỏi, y hiểu.”

Rồi Vân Nham kiếm sư huynh Viên Trí và hỏi: “Vừa rồi sao huynh không trả lời Hoà thượng?”

Viên Trí bảo: “Chú cứ đi hỏi Hoà thượng.”

Về sau, có thầy tăng hỏi Vân Cư[88]: “Ngài Dược Sơn muốn nói gì khi bảo: “Cẩn thận đừng nói?”

Vân Cư: “Lời đó quá độc địa.”

Thầy tăng lại hỏi: “Sao lại quá độc địa?.”

Vân Cư đáp gọn: “Một gậy đập cả rồng cả rắn.”

***

Động Sơn Lương Giới, [89] môn hạ của Vân Nham và là sáng tổ của dòng Thiền Tào động, nói:

“Dù có nói ngay rằng bản lai vô nhất vật,[90] cũng chưa được trao cho y bát.[91] Ta muốn chỗ này hạ được một chuyển ngữ. Hãy nói, hạ được chuyển ngữ gì?”

Có một thượng toạ hạ chín mươi sáu chuyển ngữ mà không vừa ý Sư. Đến chuyển ngữ thứ chín bảy cuối cùng Sư mới vừa ý. Sư thốt “Sao thầy không nói sớm?”

Về sau, một thầy tăng khác nghe vụ này, đến kiếm thầy tăng nọ và yêu cầu lặp lại câu trả lời cho Sư. Ba năm thầy này hầu hạ đợi chờ để mong được bí mật từ chính miệng của thầy nọ. Nhưng chẳng có dịp nào cho thầy tăng hữu ý này. Thầy cố tình tìm đủ mọi cách, hoặc dịu dàng, hoặc thô bạo, để nghe cho được câu trả lời mong ước. “Ba năm qua, tôi xin nghe chuyện trước kia, câu trả lời của thầy cho Tổ. Thầy khăng khăng không chịu đáp ứng thỉnh cầu. Bằng lối ôn hoà không được, tôi làm theo lối này.” Nói rồi thầy rút ngọn dao ra, và tiếp: “Nếu thầy không chịu nói ra, tôi giết thầy ngay.”

Thầy tăng nọ ngồi như không, và nói: “Đợi một chút, tôi nói cho. Thế này: Dù có mang ra ngay, cũng không có chỗ để.”

Thầy tăng hiếu sát kia cung kính làm lễ.

***

Nam Thiền Khế Phan [92] nói: “Nếu là những lời hay câu đẹp, thì các ngài thảy đã có nói rồi. Hôm nay, trong chúng ta có ai kiếm được một câu siêu đệ nhất nghĩa không? Nếu có, đừng phụ rảy mong đợi chúng tôi.”

Một thầy tăng hỏi: “Đệ nhất nghĩa là gì?”

“Sao không hỏi đệ nhất nghĩa?”

“Đang hỏi đây.”

“Đã rơi vào đệ nhị nữa rồi.”

***

Kim Luân Khả Quán, [93] sau khóa tối, hạ đường. Đại chúng đi ra, Sư gọi lại: “Đại chúng!” Khi họ quay đầu lại, Sư nói: “Xem trăng kìa!” Họ nhìn lên trăng. Sư bảo: “Trăng giống vòng cung, mưa ít gió nhiều.” Chúng tăng không đáp.

***

Huyền Sa Sư Bị [94] thượng đường hồi lâu mà ngồi lặng lẽ không nói. Đại chúng cho rằng không có thuyết pháp, nhất tề ai nấy rút lui. Sư bèn quở: “Xem ra, một lứa như nhau cả. Chẳng có lấy một người có trí tuệ. Khi thấy ta mở hai miếng thịt này ra, ai nấy kéo đến tìm lời, dọ ý, tưởng là chân thật. Đáng thương thay, chẳng một ai hiểu cái gì là gì. Nếu cứ như vậy khốn thay, khốn thay!”

Một lần khác, Sư thượng đường, im lặng giây lâu, rồi nói: “Ta luôn sẵn sàng vì các người, nhưng các người có hiểu không?”

Một thầy tăng hỏi: “Tịch tịch không lời ấy là ý gì?”

Sư nói: “Kìa, nói mớ!”

“Xin thầy giảng bản phận sự.[95]”

“Tại sao phải ngáy?”

“Có lẽ tôi ngáy, còn Hoà thượng ra sao?”

Sư bảo: “Sao lại không biết ngứa nhỉ?”

Giữ im lặng không nói trong một thời gian khi thượng đường, là một phương pháp được nhiều Thiền sư ưa thích. Chẳng hạn, trường hợp khác, Chí Phùng[96] đã làm như vậy, và rồi nói: “Đại chúng, xem kià!” Và bước xuống ghế.

***

Thụy Nham Sư Tiến[97] thượng đường, để đại chúng đứng giây lâu, và cuối cùng nói: “Ta xấu hổ cho hôm nay không có gì đặc biệt. Nhưng nếu các người chỉ theo lời, nghe tiếng của ta, chẳng bằng lui về nhà mà đốt lửa sưởi ấm. Xin chào.”

***

Tràng Khánh Tàng Dụng[98] thượng đường, đại chúng tập hợp, Sư ném cái quạt xuống đất và nói: “Người ngu cho vàng là đất, còn kẻ trí thì sao? Hậu sinh khả uý. Chẳng hay ho gì mà giữ mãi cái ngu. Có ai bước ra trước đây không?” Một thầy tăng bước ra, làm lễ rồi đứng lui.

Sư hỏi: “Còn gì nữa không?”

“Xin hoà thượng xét rõ cho.”

Sư nói như vầy: “Hạt đào nghìn năm!”

***

Vĩnh Long viện Ngạn Đoan Thiền sư[99] 3 thượng đường, đại chúng vân tập. Sư rời chỗ ngồi đứng dậy, và múa, và bảo: “Chúng hiểu?”

Đại chúng đáp: “Không.”

Sư nói: “Sơn tăng không bỏ Đạo pháp mà hiện việc phàm phu.[100] Sao không hiểu?”

***

La Hán Tuyên Pháp[101], một lần, nói như vầy: “Trọn cả mười phương thế giới, không mảy may một pháp, dù chỉ bằng hạt bụi, để có chỗ mà thấy, nghe, hiểu, biết. Nhưng dù như vậy, phải ngộ mới được, chứ đừng coi nhẹ. Há không nghe nói: Chỉ sáng với riêng mình mà không tỏ với cái trước mắt. Người ấy chỉ có một mắt. Bây giờ hiểu chứ?”

Một thầy tăng hỏi: “Một mảy trần cũng không lập, làm sao xấu tốt hiện tiền cả?”

“Ghi nhớ cho phân minh, rồi đi chỗ khác mà hỏi người ta.”

“Đại chúng vân tập ở đây, ai là kẻ được?”

Sư hỏi ngược lại: “Có ai mất không?”

Một thầy tăng khác hỏi: “Phật là ai?”

Sư đáp: “Ông là hành cước tăng.”

***

Đạo Tiềm, [102] ban sơ tham bái Tịnh Huệ. Huệ vừa trông thấy, rất lấy làm ấn tượng. Một hôm Tịnh Huệ hỏi:

“Ngoài việc học Thiền, con xem những kinh gì?”

“Xem kinh Hoa Nghiêm”

“Sáu tướng: tổng, biệt, đồng, dị, thành, hoại, thuộc vào pháp môn nào?”[103]

Tiềm đáp: “Văn thì ở nơi phẩm Thập địa.[104] Cứ lý thì hết thảy các pháp thế gian và xuất thế gian đều đủ cả sáu tướng.”

“Không (śūnyatā) có đủ cả sáu?”

Tiềm hoang mang không biết trả lời sao.

Huệ bảo: “Con hãy hỏi ta.”

“Không có đủ cả sáu?”

“Không!”[105]

Sư hoát nhiên đại ngộ; phấn khởi tinh thần, làm lễ bổn sư. Bổn sư hỏi: “Con hiểu như thế nào?.”

Tiềm đáp: “Không.”

Sau này, khi Đạo Tiềm trụ ở đạo tràng Vĩnh ninh, thượng đường thuyết pháp rằng:

“Phật pháp rất tỏ rõ, cớ sao lại không hiểu. Các Thượng toạ, nếu muốn hiểu biết Phật pháp, hãy cứ hỏi Trương Tam Lý Tứ. [106] Nếu muốn hiểu thế pháp, hãy thăm hỏi cổ đức[107]. Chúc an lạc. Xin chào.”

***

Tùng Hiển, [108] Quan Âm Viện, thượng đường, ngồi im lặng giây lâu, rồi dẫn kinh Duy-ma-cật “Văn-thù rất khen ngợi cư sĩ khi cư sĩ im lặng. Nay ta muốn biết: cư sĩ có nhận lời khen không? Nếu nhận, đâu đáng danh cư sĩ. Nếu không, Văn-thù mất công khen ngợi. Đại chúng hiểu chứ? Nếu hiểu, đúng là kẻ học Thiền.”

Một thầy tăng tiến lên nói: “Cư sĩ im lặng, Văn-thù khen ngợi, ý ấy như thế nào?.”

“Ông hỏi, ta đáp.”

“Nếu hạng người ấy xuất đầu ở đây, hậu quả sẽ ra sao?”

Sư đọc kệ:

行到水窮處

坐看雲起時

Hành đáo thuỷ cùng xứ

Toạ khan vân khởi thời

...

Đi đến chỗ suối tận;

Ngồi xem khi mây lên.

Điều duy nhất mà tôi muốn đặc biệt ghi nhận nơi đây là sự kiện Thiền không quan tâm đến văn tự và do đó cũng không quan tâm đến triết học, sự kiện ấy bắt đầu bày tỏ một khuynh hướng khó ưa ở thế kỷ X. Tôi muốn nói rằng việc nghiên cứu Phật học có tính cách bác học được các Thiền sư, và nhất là các môn đệ của họ, coi như là đôi thảo hài rách nát, đến độ quá mức cần thiết - một thái độ làm trở ngại hơn là giúp cho việc chứng Thiền. Theo một ý hướng nào đó, thái độ như thế có thể biện minh được, nhưng khi nó được thể hiện, có lẽ là trong trường hợp của môn đệ Thiền thất học, Thiền chuyển hướng sang phản danh luận, và sự phóng đảng trở thành lẫn lộn với phong trào tự do của tâm linh.

Một tác phẩm Phật giáo sử Trung Hoa được viết vào đầu thế kỷ XIII, theo lập trường của Thiên thai tông, nhan đề là Thích môn chính thống,[109] trong đó tác giả nghiêm khắc chỉ trích Thiền gần như là thứ giáo thuyết của Ma vương.

“Khi Phật pháp suy biến, nó trở thành Thiền; khi Thiền tệ hại, nó trở thành ma thuyết; khi ma hưng thịnh, nó trở thành giặc, há có thể nó là hiểu biết đúng đắn chăng? Cái tệ hại của hiểu biết do quá tựa bám kinh và luận vẫn còn nhẹ, so với tệ hại không biết đến kinh luận thì cái này còn trầm trọng hơn.”[110]

Đoạn khác, tác giả Phật giáo sử ấy đưa ra dẫn chứng sau đây, mà hình như ông đồng tình: “Trường giang kinh bây giờ càng lúc càng suy, còn học Thiền lại càng lúc càng thịnh. Cái tệ hại của  nó, quả thật, là những kẻ thôn quê dốt nát này, tham phỏng các tòng lâm, nghe các Thiền tăng giảng pháp, họ thích thú quá cỡ, và ít chịu suy nghĩ về tinh thần của giáo thuyết, rồi tự cho mình là những bậc thầy, đã không những khinh miệt Thánh Hiền, mà còn coi nhẹ kinh điển và nội dung của kinh điển với những phát ngôn bừa bãi của họ. Quần chúng ngây ngô bị lừa dối, và những bậc trọng vọng, nhưng vốn ít học, lại vui thích với những lời rỗng tuếch của các môn đệ Thiền.”[111]

Chỉ trích Thiền trích dẫn ở đây có thể coi là hơi phiến diện bởi một học giả Thiên thai tông, nhưng chúng ta có thể mường tượng rõ mọi việc ra sao khi Thiền suy sụp. Thái độ đặc biệt của Thiền đối với văn tự có lẽ bắt đầu với những môn đệ trực tiếp của Lục tổ Huệ Năng. Vì một lẽ, họ biến một người bán củi thất học thành một Huệ Năng, một cách phô trương đặt tâm hồn thuần phác của ngài đối lập với sự thông thái của đối thủ là Thần Tú. Những ngữ lục và những trước tác của họ, bao gồm cả một tác phẩm được gán cho Huệ Năng, chứa đựng khá nhiều những nhận xét khinh miệt các học giả Phật giáo đương thời. Hầu hết các học giả này chừng như chỉ là những kẻ học đòi văn tự mà các ký lục ghi chép rằng trong số học giả này những ai đến phỏng đạo các Thiền sư đều nếm trải sự thất bại nhục nhã. Nhưng, có thật các tông sư cấm đoán việc học kinh chăng? Trong một ngữ lục của Huệ Hải, chúng ta đọc thấy[112]:

Một thầy tăng hỏi: “Vì sao không cho phép đọc kinh, lại nói trong đó chi ghi chép những lời khách sáo?”

Sư giải thích: “Điều đó y như con két lặp lại tiếng người mà chẳng hiểu gì hết. Kinh điển lưu truyền ý của Phật. Nếu không hiểu ý của Phật, thì đó chỉ là lặp suông lời nói. Vì vậy mà không cho phép.”

Tăng lại hỏi: “Có thể diễn đạt ý nghĩa mà không bằng vào ngôn ngữ văn tự chăng?”

Sư nói: “Điều ông nói cũng chỉ là lặp suông lời nói của người khác.”

Tăng nói: “Cũng đồng là ngôn ngữ như nhau, sao ngài lại thiên vị mà bác lời tôi.”

Sư nói: “Thầy hãy nghe rõ tôi nói. Trong kinh có câu văn nói rất rõ: ‘Những gì Ta nói chứa đựng ý nghĩa chứ không phải chỉ văn tự. Nhưng những gì chúng sinh chỉ chỉ là văn tự chứ không có ý nghĩa gì. Ai thấu đạt ý thì vượt lên những lời phù phiếm. Ai ngộ lý thì siêu việt văn tự. Giáo pháp vốn vượt ngoài ngôn ngữ văn tự, sao lại đi tìm trong số trong câu?’ Vì vậy, người phát bồ-đề thì đạt ý mà quên lời, ngộ lý mà bỏ qua giáo. Ấy cũng như người được cá thì quên nơm, được thỏ thì quên bẫy.”

***

Dược Sơn một hôm đang đọc kinh chợt có một thầy tăng đến hỏi: “Bạch Hòa thượng, thông thường Hòa thượng không cho phép chúng con đọc kinh, sao nay Hòa thượng lại đọc kinh?”

Sư nói: “Tôi chỉ để che mắt vậy thôi.”

Tăng hỏi: “Con theo gương Hòa thượng đọc được không?”

Sư nói: “Muôn vậy mắt ông phải nhìn xuyên qua da trâu.”[113]

Thái độ xem thườn kinh điển nơi các Thiền sư cho thấy đã có hội chứng từ thời Huệ Năng. Theo Đàn kinh, bản thông dụng ngày ngày nay, Huệ Năng vốn không biết đọc, nên khi có người đến hỏi nghĩa trong kinh Niết-bàn[114] và Pháp hoa, ngài nói: “Tôi không biết đọc. Đọc cho tôi nghe rồi tôi cắt nghĩa cho.” Sự thật là có khá nhiều môn đồ đọc kinh như vẹt trong Phật giáo cũng như trong Cơ-đốc giáo. Đồng thời chúng ta cũng không thể quên rằng ngôn ngữ nói chung không những là một trong phương tiện chuyển tải quan trọng cho tư tưởng, mà còn cho cả tình cảm và kinh nghiệm tâm linh.

Các Thiền sư hoàn toàn có lý chừng nào họ được nhận định đúng, nhưng các môn đệ dốt nát của họ luc nào cũng sẵn sàng vươht quá giới hạn để biện minh cho sự ngu dốt của mình bằng cách bắt chước Thầy Tổ. Cho nên, đi tìm một trào lưu trong số các bậc tông sư để tạo nên một sự hòa hiệp giữa Thiền và học kinh, đó là điều rất tự nhiên. Nó nghĩa nghĩa rằng các Thiền tài Trung Hoa cần được nuôi dưỡng và làm phong phú thêm bởi phong cách giàu tưởng tượng của Ấn độ.

 PỬ đây chúng ta khỏi phải ngạc nhiên bởi ý tưởng rằng Hoa nghiêm (Gaṇḍavyūha) cùng với các kinh điển khác đã được sử dụng một cách có hệ thống cho sự diễn giải mang tính triết học của Thiền. Hoa nghiêm, với những hình ảnh tượng tượng phong phú và hoa mỹ của nó mà ta khó tìm thấy điểm nào trong nền Văn học Trung hoa có thể sánh ngang hàng, đã đặc biệt cung cấp cho Thiền một cơ sở thích thời cho sự trưởng thành trong sáng và lành mạh của nó.

Nếu Thiền vẫn giữ ý tưởng cho rằng loại bỏ văn tự là thành tựu toàn vẹn, công trình của nó trong lịch sử sinh hoạt của Phật giáo Trung Hoa không thể thành lớn lao được. Dĩ nhiên, vượt lên từ cú xảo diệu và trừu tượng thuần tuý, tự nó là một công việc nặng ký; vì một khi điều này được thành tựu thiết thực, chúng ta có thể nói rằng sự nghiệp đã hoàn tất đến chín phần mười. Nhưng cùng lúc chúng ta phải nhớ rằng có một sự nghiệp cụ thể nào đó mà Thiền sư phải thể hiện. Cái ngộ lý của ông phải được tổ chức thành một hệ thống gồm những trực giác để cho nó súc tích thêm về phần nội dung. Ngộ lý tự nó không có nội dung, vì có nội dung là có điều kiện. Ngay khi nó bắt đầu có một cái gì ở bên trong, nó hết còn là nó. Nhưng cái ngộ ký không nội dung của Thiền không phải là một cái trừu tượng. Nếu trừu tượng, nó trở thành một ý niệm siêu hình và như thế là phải được trần thuật, nghĩa là phải phù hợp với luận lý của nhận thức luận. Thế là Thiền đánh mất lý tánh của nó. Sự thật, cái ngộ lý của Thiền vốn linh hoạt; nói cách khác, đặc sắc của nó là lưu động. Như vậy nó mà có ý nghĩa là do liên hệ với những trực giác khác, mà cái toàn thể của chúng thực sự tạo thành sinh mệnh của đạo Phật. Các môn đệ Thiền như thế không thể xao lãng không học hỏi kinh điển, dù họ có chống đối.

Dẫn tất cả hiện hữu sai biệt trở về tánh không (śūnyatā) là thành tựu vĩ đại của kinh điển của Bát-nhã - một trong những thành tựu tuyệt vời được thể hiện bởi tâm hồn dân tộc Ấn. Lấy cảnh giới Thánh Trí Tự chứng (pratyātmāryajñānagacara) làm nền tảng của sinh hoạt Phật giáo là sứ mệnh của kinh Lăng-già, nói theo giải thích của Thiền tông, và đây cũng là điều mà Phật tử Trung Hoa trước Bồ-đề-đạt-ma chưa thấu triệt. Nhưng nếu các Thiền sư chỉ có việc củng cố công nghiệp của họ, sinh mệnh Thiền đã chẳng có hiệu nghiệm gì trong việc nắn nên mẫu hình cho đời sống tâm linh của các dân tộc Viễn Đông. Những trực giác lớn – không chỉ lớn về chiều dọc và chiều ngang mà cả về chiều sâu - tạo thành thể chất của Hoa nghiêm là tượng đài hoành tráng mà tâm hồn Ấn-độ đã dựng lên cho đời sống tâm linh của toàn thể nhân loại. Thiền như thế cố nhiên cũng có vị trí trong cung điện Hoa nghiêm. Thiền trở thành một trong vô số phẩm vật trang nghiêm (vyūha) của cung điện ấy. Mô tả từ một điểm nhìn khác, Thiền triển nở thành tất cả những phẩm vật trang nghiêm của pháp giới (Dharmadhātu).

Trước tiên, hẳn độc giả rất muốn biết đại cương về kinh Hoa nghiêm (Gaṇḍavvyūha hay Avataṃsaka). Vậy, ta hãy dành đoạn kết luận này để trình bày về chủ đề, thể cách, kết cấu và các dịch bản của kinh. [115]

Trước hết là đề kinh. Gaṇḍavyūha và Avataṃsaka được dùng gần như không phân biệt theo Hán văn là Hoa nghiêm 華嚴 và Tạng văn là Phal-po-che trong Thiền luận này. Về từ Hoa nghiêm trong Hán văn hình như tương đương với từ gaṇḍa: gaṇḍa = hoa, tức là hoa thông thường, tạp hoa; và vyūha = nghiêm, tức là trang nghiêm, trang sức. Theo sớ giải về Hoa nghiêm của Pháp Tạng,[116] nguyên đề Phạn ngữ của nó là Kiện-na-phiêu-ha- 健拏驃訶, có thể coi là chuyển âm Trung Hoa gần với gaṇḍavyūha. Rồi Pháp Tạng giải thích kiện-na là “tạp hoa” 雜華và phiêu-ha - là “nghiêm sức 嚴飾.” Trái lại, Avataṃsaka có nghĩa là “tràng hoa” hay “hoa trang sức (nghiêm)”, và có thể coi là tương đương với từ Hoa nghiêm. Từ này thấy có trong Mahāvyutpatti, §LXIV và §CCXLVI. Trong §CCXXXVII, Avataṃsaka được gọi là “hoa nhĩ nghiêm” 花耳嚴 (Hoa tai trang sức).

Điều dễ gây nhầm lẫn ở đây là vì rằng có một bộ kinh Đại thừa mang biệt danh Gaṇḍavyūha được xem là một trong chín bộ kinh Phật cốt yếu ở Nepal. Thực tế, bản kinh này là chương cuối cùng thuộc nhóm các kinh Đại thừa mà ở Trung Hoa người ta liệt vào bộ Hoa nghiêm sáu mươi [117] và tám mươi quyển [118], và tương đương với bản Hoa nghiêm kinh bốn mươi quyển Hán dịch của Bát-nhã (Prajñā) [119]. Tại Trung Hoa, phẩm cuối này được gọi là “Phẩm Nhập pháp giới”[120]; trong bản dịch Tây Tạng, nó có nhan đề là ḥJig-rten-lá ḥdas-pa, tiếng Phạn là Dharmadhātupraveṣa.

Để tránh nhầm lẫn, nên dùng nhan đề Phạn Avataṃsaka cho toàn bộ Hoa nghiêm và Gaṇḍavyūha chỉ cho bản Hán Hoa nghiêm 40 quyển. Như vậy, Avataṃsaka sẽ bao gồm cả Gaṇḍavyūha, và theo thẩm quyền của Pháp Tạng thì nhan đề Gaṇḍavyūha đặc biệt dành riêng cho phẩm “Nhập pháp giới”.

Trong luận Đại trí độ của Long Thọ (Nāgārjuna), aṇḍa (trang 58) được trích dẫn dưới nhan đề Bất tư nghị giải thoát (Acintyavimokṣa), [121] tạo thành phụ đề cho bản Hoa nghiêm bốn mươi của Hán văn.

Có ba bản Hán mang đề Hoa nghiêm gồm sáu mươi, tám mươi và bốn mươi quyển. Bản cuối như đã nói trên, tương đương với Phạn bản Gaṇḍavyūha. Bản Hoa nghiêm sáu mươi quyển nó là phẩm 34. và trong bản 80 quyển nó là phẩm 39. Bản thứ nhất do Phật-đà-bạt-đà-la hay Giác Hiền (Buddhabhadra dịch năm 418-420 TL.); bản thứ hai do Thật-xoa-nan-đà (Śikṣananda) dịch khoảng năm 695-699, và bản thứ ba tương đương Gaṇḍavyūha do Bát-nhã (Prajñā), 796-797.

Trước khi bản dịch Hoa nghiêm của Phật-đà-bạt-đà-la xuất hiện khá lâu, nghe nói có một trong những vị truyền pháp đầu tiên từ Ấn sang dịch một bản kinh gồm 8 quyển, vào năm 70 hình như là từ Phạn bản Dababhūmika (Thập địa kinh). Không may, bản dịch này bị thất lạc. Khoảng 90 năm sau (167 TL) Chi Lâu-ca-sấm từ Nhục-chi đến và dịch kinh Đâu-sa (Tuṣāra-sūtra)[122], cũng là một phần của kinh Hoa nghiêm. Đâu-sa tương đương phẩm “Như lai Danh hiệu.”[123] Sau nữa, Chi Khiêm,[124] Pháp Hộ (Dharmarakṣa)[125], Nhiếp Trừng Viễn và con là Nhiếp Đạo Chân,[126] Trúc Phật Niệm[127] và một số khác cho ra một số kinh thuộc Hoa nghiêm bộ, cho đến khi, vào năm 420 TL., Phật-đà-bạt-đà-la hoàn tất đại bản dịch 60 quyển trong đó bao gồm tất cả các kinh lẻ tẻ, cũng như nhiều kinh khác, họp thành một bộ kinh Hoa nghiêm (Avataṃsaka) đầy đủ.

Từ sự kiện này, chúng ta có thể suy luận rằng một vài phẩm trong kinh Hoa nghiêm nguyên lai là những kinh độc lập, và soạn giả, một hay nhiều người, của bản kinh trường thiên muốn tiện lợi nên kết hợp tất cả thành một nhan đề duy nhất để sắp xếp chúng cho có hệ thống. Dasbhūmika (Thập địa) và Gaṇḍavyūha (hay Dharmadhātupraveṣa: Nhập pháp giới) vì lý do đó vẫn giữ tính cách độc lập của chúng. Bản Avataṃsaka của Tây tạng cũng đầy đủ y như các bản Hoa nghiêm 60 hay 80 quyển của Trung Hoa. [128]

Thông điệp của Avataṃsaka là gì? Thông thường kinh này được coi là vua của các kinh Đại thừa. Dưới đây là giải thích của Pháp Tạng về thông địêp đó, theo bản chuyên luận của ngài, gọi là Vọng Tận hoàn nguyên quán.[129]

Có một cái Tâm, vốn là thực tại cứu cánh, mà tự tánh vốn thanh tịnh, tròn sáng. Từ Tâm này khởi lên hai diệu dụng. Do Tâm này mà có thế giới sum la vạn tượng; và từ Tâm này khởi lên tất cả tác dụng viên minh, tự tại, thực hành các hạnh nguyện ba-la-mật (pāramitā). Trong hai tác dụng này, mà chúng ta có thể gọi là tác dụng tồn tại và tác dụng đạo đức, phân biệt thành ba đặc tính phổ biến. Xét trên khía cạnh tồn tại, mỗi một sự vật cá biệt, thuật ngữ gọi là “vi trần” (anuraja) bao hàm toàn thể pháp giới. Thứ nữa, trên khía cạnh sáng tạo, mỗi một vi trần nảy hiện hằng sa công đức; như thế, bí mật của toàn thể vũ trụ được thăm dò chỉ bằng vào một vi trần duy nhất. Thứ ba, trong một vi trần có thể nhận thấy lý thể của Chân Không.

Đối chiếu với thế giới khách thể này, Bồ tát thực hành bốn đức: 1. đức tuỳ duyên diệu dụng phát sinh từ trí (prajñā) và bi (karuṇā); 2. đức luật tắc luân lý nhờ đó bảo trì phẩm cách của đời sống con người; 3. đức nhu hoà với tất cả, và chất trực; 4. đức xả kỷ, thay tất cả chúng sinh mà chịu đựng khổ đau. Nhờ những đức này, kẻ phàm ngu giải trừ được các mê hoặc, các phiền não trở thành Chính lý, các ô nhiễm bị quét sạch, và đài gương Chân Như luôn luôn trong và sáng.

Tự tu tập trong những đức ấy chưa phải là hoàn tất cuộc đời hành đạo, bởi vì pháp môn Chỉ (śamatha) cần có để giữ tâm hoàn toàn hoà điệu với bản tính của thực tại; cốt không để bị lôi kéo vào một thế giới của những sai biệt, và còn phải giữ cho ánh sáng của Vô thức không bị tắt ngúm và bị che đậy. Tuy nhiên, pháp môn Chỉ đơn độc, nó có thể dẫn ta đến tình trạng tự mãn và huỷ diệt mất nguồn suối vận hành đại bi. Do đó, cần phải thực hành pháp môn Quán (vipasyanā). Śamatha có nghĩa là đình chỉ, và vipasyanā là quán chiếu. Cả hai bổ túc lẫn nhau. Pháp Tạng nhận xét rằng, muốn hiểu Hoa nghiêm cần phải có sáu phép quán sau đây: 1. Nhìn vào bản tính trong sáng của Chân Tâm, nơi trở về của vạn hữu.[130] 2. Nhìn vào tự thể của thế giới sai biệt vốn là do ChânTâm mà có.[131] 3. Quán sát về bí mật viên dung của tâm và cảnh.[132] 4. Quán sát rằng tất cả chỉ là Chân Như, mà tất cả ảnh hiện tồn tại đều phản chiếu trong đó.[133] 5. Quán sát rằng đài gương nhất thể thu nạp ảnh tượng của mọi vật mà mỗi vật không ngăn ngại nhau.[134] 6. Quán sát rằng chủ và bạn cùng quan hệ tồn tại toàn triệt khắp tất cả thế giới, nếu kéo ra một vật cá biệt thì toàn thể tất cả vật khác cũng được kéo ra theo cùng lúc.[135]

Nhờ bản chuyên luận này của Pháp Tạng, chúng ta sẽ có thể nắm được giáo nghĩa tối hậu của Ganṇḍavyūha cũng như mối liên lạc của nó với Phật giáo Thiền tông. Cuối cùng, pháp môn Thiền cốt thể hiện Vô thức, vốn là căn cơ của tất cả, và vô thức này chính là Duy Tâm trong Gaṇḍa cũng như trong Laṅkā. Một khi chứng đắc Tâm này, không phải như là một trong những cái sở đắc, mà là cái siêu việt thế giới thiên chấp đối đãi, thì rồi, Phật, Bồ tát và hết thảy chúng sinh đều được qui chiếu về Tâm, - vốn là Vô thức - ấy. Thiên bẩm của Ấn diễn chúng thành một pháp giới được miêu tả gợi hình dưới hình thức lầu các Lô-xá-na (Vairocana) với tất cả những vật huy hoàng và tráng lệ của nó. Trong đầu óc của người Trung Hoa, những tráng lệ thiên đường rực rỡ với những ánh sáng siêu nhiên, được diễn tả vô cùng kỳ diệu trong Gaṇda, lập tức được quy chiếu vào những màu sắc của mặt đất xám này. Thần tiên không ở trên trời, mà là những con người khổ luỵ của trần gian. Nhưng Thiền không hủ lậu, không vụ lợi. Dù là trọng sự thực hiển nhiên, Thiền vẫn có phong thái huyền bí và tâm linh, sau này khai triển thành một hình thức thần bí duy nhiên. Hồ Thích, một học giả Hoa cho rằng Thiền là sự nổi loạn của tâm lý người Hoa chống lại những siêu hình khúc mắc của Phật giáo. Nhưng sự thực nó không phải là một cuộc nổi loạn, mà là một lối định giá sâu sắc. Độc nhất, lối định giá này không còn cách nào diễn tả khác hơn ngoài cách Trung Hoa.

-

[1] Theo thủ bản mới được khám phá mới đây, gồm các ngữ lục của Thần Hội. Thủ bản này sẽ được biên tập và xuất bản bởi tác giả của Thiền luận này.

[2] Đại phương quảng Viên giác tu-đa-la liễu nghĩa kinh lược sớ chú 大方廣圓覺修多羅了義經略疏, 4 quyển, Tông Mật thuật. Taisho 39 No 1795. (ng.d.)

[3] Thiền nguyên chư thuyên tập đô tự 禪源諸詮集都序, 4 quyển, Khuê Phong Tông Mật圭峯宗密 thuật; Taisho 48, No 2015.

[4] Nguyên tiếng Anh của tác giả: Philosophy of Identify and Interpenetration, theo nghĩa một là tất cả và tất cả là một (identify: đồng nhất thể hay tương tức 相即); và một trong tất cả, tất cả trong một (interpenetration: hỗ tương thể nhập, hay tương nhập相入). (ng.d.)

[5] Nam Nhạc Thạch Đầu Hi Thiên Đại Sư (Tl. 699-790), Tham đồng khế, 南嶽石頭大師參同契; Truyền đăng lục, quyển 30. Cf. Taisho 51 No2076, tr. 459b07-21. (ng.d.)

[6] Động Sơn Lương Giới (Tl. 806-590), Bảo kính tam muộica 洞山良价寶鏡三昧歌. Cf. Động Sơn Đại Sư ngữ lục, Taisho 47 No. 1986, tr. 515a16-10. (ng.d.)

[7] Tăng hỏi Tào Sơn 曹山 về yếu quyểt của ngũ vị quân thần 五位君臣 (năm cấp bậc tương quan giữa chính và phụ, giữa chủ và khách). Sơn nói : chính vị 正位, tức thuộc không giới, bản lai vô vật; thiên vị 偏位, tức Sắc giới, có hình tượng muôn vẻ; chính trung thiên 正中偏 (cái lệch trong cái ngay), quay lưng với Lý mà đến với Sự; thiên trung chính 偏中正 (cái ngay trong cái lệch), bỏ Sự mà vào Lý; kiêm đới 兼帶 (gồm cả hai), âm thầm thích ứng với các duyên mà không lạc vào các hữu, không phải nhiễm hay tịnh, không phải chính (ngay) hay thiên (lệch). Cf. Phủ châu Tào Sơn Nguyên Chứng Thiền Sư ngữ lục 撫州曹山元證禪師語錄, Taisho 47 No 1987, tr. 527a05-08. (ng.d.)

[8] Tương tức và hồi hỗ 相即回互, nguyên Anh: Identity and Mutuality, tính đồng nhất và tính hỗ tương tác động. cf. Động Sơn Lương Giới Thiền sư ngữ lục, Taisho 47, No 1986, tr. 520b10. (ng.d.)

[9] Tứ liệu giản Bốn phép lựa chọn của Lâm Tế: 1. Đoạt nhân bất đoạt cảnh 奪人不奪境 (phủ định người – chủ thể, mà không phủ định cảnh – đối tượng); 2. Đoạt cảnh bát đoạt nhân奪境不奪人; 3. Nhân và cảnh đều đoạt hết 人境俱奪; 4. Nhân và cảnh đều không đoạt 人境俱不奪. Cf. Trấn châu Lâm Tế Tuệ Chiếu Thiền sư ngữ lục 鎮州臨濟慧照禪師語錄, Taisho 47 No 1985, tr. 497a22tt.  (ng.d.)

[10] Tông kính lục 宗鑑錄, 100 quyển, Vĩnh Minh Diên Thọ tập; Taisho 48 No 2016. (ng.d.)

[11] Có thể là tình cờ mà người ta nói rằng có một bản sớ giải về Hoa nghiêm bởi một Thiền sư viết khoảng đầu thế kỷ 7, vì theo Tam tạng mục lục thì Thần Hội, tịch năm 706, đã viết chú thích kinh Hoa nghiêm gồm 30 quyển.

[12] Lăng-già sư tư ký 楞伽師資記, Taisgo 85, No 1837.

[13] Bài pháp của Huệ Khả, ghi trong Lăng già sự tư ký; Taisho 85 No 1837, tr. 1285b26tt. Cf. Hoa nghiêm kinh, quyển 5, Phật-đà-bạt-đà-la dịch; Taisho 9 No 278, tr. 429b3. (ng.d.)

[14] 無心論釋菩提達摩制 Trích từ Echoes of Desert (folio 77) của Dr. Keiki Yabuki, gồm những sao lục của một số thủ bản Phật kinh Đôn hoàng, lưu trữ tại Bảo tàng viện Anh quốc. Bài giảng này được coi là của Bồ-đề-đạt-ma, không thấy nhắc đến trong một quyển sử Thiền nào hiện có, nên khó xác định chân ngụy. Thủ bản này văn cú không rõ ràng lắm. Cf. Taisho 85 No 2931 (ng.d).

Vô tâm là một trong những Hoa ngữ khó dịch nhất. Vô là một phủ định từ. Tâm có nhiều nghĩa : tâm trí, trái tim, tâm hồn, tâm yếu, tâm tính, tâm thức, tâm chi... Ở đây, vô tâm là vô thức theo nghĩa bình thường, thông tục, đồng thời chỉ cho vô thức bên dưới những hoạt động tâm và thân, ý thức và vô thức. Trong trường hợp phiên dịch ở đây, dịch ngữ được chọn tùy theo ngữ cảnh.

[15] Hán: kiến văn giác tri 見聞覺知. Phạn ngữ: dṛṣṭa-śruta-mata-jñāna, bao hàm các hoạt động của tâm, hay ý thức. Vạn nhất không nên nhầm lẫn Vô thức với vô (ý) thức trong tâm lý học và sinh học.

[16] Tiếng Anh trong nguyên bản: a table: một cái bàn. Trong bản Hán, đã dẫn: ngột杌, gốc cây bị chặt mất ngọn (nghĩa cổ), haợc cai ghế đẩu (nghĩa hiện đại, a square stool).

[17] Trong câu hỏi, văn có nhảy sót nên có vẻ vô nghĩa. Câu đáp hình như không hoàn toàn phù hợp.

[18] Đoạn này, và đoạn tiếp theo, trong bản dịch tiếng Nhật, được nói là căn cứ theo bản Vô tâm luận đã bổ khuyết, gộp chung lại với đoạn trên thành một câu hỏi của đệ tử: “… ngôn ngữ, và mọi thi vi, tức là phiền não và bồ đề, sinh tử và niết-bàn, có phải nhất định là vô tâm hay không?” – ng.d

[19] 菩提者不可以身得不可以心得 Cf. Duy-ma-cật sở thuyết, Cưu-ma-la-thập dịch, Taisho 14 No 475, tr. 542b22. (ng.d.)

[20] Nguyên Hán: 善能覺了諸法實相具真般若三身自在應用無妨

[21] Nguyên Hán: 以無心意而現行. Không tìm thấy câu dẫn Hán này trong Bảo tích như được dẫn. Nguyên văn chính xác được tìm thấy trong Duy-ma-cật (Chi Khiên, T14n474, tr. 519c21; Cf.  Duy-ma-cật sở thuyết (La-thập, T14n475, tr. 537c18):已無心意無受行　　而悉摧伏諸外道; Vô cấu xưng (Huyền Trang, T14n476, tr. 558c6): 此中非心意受行　　外道群邪所不測. (ng.d.)

[22] Dịch sát theo tiếng Anh. Nguyên Hán: 故知無心即一切。寂滅即無心也　. (ng.d.)

[23] Trích từ Lăng già sự tư ký 楞伽師資記 (Taisho 85, No 2837), vừa được khám phá tại Đôn hoàng và được ấn hành tại Bắc Bình, 1932.

[24] Xả thân chi pháp 捨身之法. (ng.d.)

[25] Nguyên hán: huyền tịch玄寂. (ng.d.)

[26] Dịch sát theo tiếng Anh. Nguyên Hán: 法本無法。無法之法。始名為法。 (ng.d.)

[27] Hán: 空無作無願無相. Cf. Đại bát-nhã (Huyền Trang, quyển 3), ba giải thoát môn: không, vô tướng, vô nguyện. Ma-ha bát-nha (La-thập, quyển 2), ba giải thoát môn: không, vô tướng, vô tác. Skt. triṇī-vimokṣamukhāni: śūnyatā, animittam, apraṇihitam. Vô nguyện và vô tác là dịch ngữ Hán cho một từ Skt.: apraṇihita. Cf. Dīgha-nikāya 10 Saṇgītisuttaṃ: tayo samādhī– suññato samādhi, animitto samādhi, appaṇihito samādhi. Visuddhimagga xxi: te vimokkhā, bản dịch Anh (The Path of Purification, Nyanamoli; tr. 766). (ng.d.)

[28] Trang Tử, Nam hoa kinh, “Tề vật luận”: 天地一指也　萬物一馬也. (ng.d.)

[29] Pháp cú kinh, Taisho 85 No 2901: 

一亦不為一。為欲破諸數。淺智之所聞。謂一以為一. (ng.d.)　　

[30] Lão Tử, Đạo đức kinh (chương xxi): 

道之为物，惟恍惟惚，惚兮恍兮，其中有象；恍兮惚兮，其中有物；窈兮冥兮，其中有精. (ng.d.)

[31] Kinh Hoa nghiêm (Phật-đà-bạt-đà-la, quyển 33): 不著不二法 知無一二故 (ng.d.)

[32] Duy-ma-cật sở thuyết (La-thập, phẩm 3): 彼罪性不在內不

在外不在中間. (ng.d.)

[33] … like a shadow. So với nguyên Hán: 空淨如影  trống không, trong suốt như hình bóng trong gương. (ng.d.)

[34] Nguyên Anh: the signification of Suchness and Emptiness: ý nghĩa của Chân như và Tính không. Nguyên Hán: 不來不去。即是如來之義. (ng.d.).- Cước chú của tác giả: Đoạn văn không được rõ ràng do văn cú vụng về và có nhiều từ tối nghĩa. Anh dịch thoát ý.

[35] Đoạn này trích từ Đàn kinh, thủ bản Đôn hoàng; Taisho, No 2007.

[36] Trong Aṣṭasahāsrikā (Mitra Ed., p. 5), có đoạn : punaraparaṃ bhagavan bodhisatvenna mahāsatvena prajñāpāramitāyāṃ caratā prajñāpāramitāyāṃ bhāvayatā evaṃ śikṣitavyaṃ yathāsu śikṣyamānas tenāpi bodhicittena na manyeta. tat kasya hetos tathā hi tac cittaṃ acittaṃ  prakṛtiś cittasya prabhāsvarā. Thêm nữa, ở trang 9, chúng ta đọc: kena kāraṇena āyuṣman subhūte tatrāpi aśakto’paryāpannaḥ. subhūtir āha: acittatvād āyuṣman sāriputra tatrāpi citte aśakto’paryāpannaḥ. Na manyeta và acittatva có thể xem như tương đương với Hán ngữ vô niệm và vô tâm. Còn có một chữ Sanskrit khác, manaskāra, thường được dịch là tác ý 作意, và phủ định của nó, amanaskāra, là vô tác ý. Vô tác ý cũng chỉ cho một ý như vô niệm.

[37] 神會 (686-760). Sư là một trong những nhân vật đặc sắc đáng lưu ý nhất trong buổi đầu lịch sử của tư tưởng Thiền, và tác giả thiên luận này có thể sẽ có cơ hội viết về ông.

[38] Giáo sư Hồ Thích, trường đại học Bắc kinh, năm 1930, ấn hành bản ngữ lục của Thần Hội được phát kiến tại Đôn hoàng. Bản tôi dùng ở đây cũng là một trong những thủ bản cổ nhất được giữ tại động đó, nhưng có nhiều chỗ khác với ấn bản của Hồ Thích. Trích dẫn ở đây theo bản riêng của tôi; độc giả nào có bản của Hồ Thích sẽ nhận thấy một vài chỗ bất đồng ngay trong trích dịch của tôi.

[39] 張燕公. Cf. Hồ Thích, t. 115-16.

[40] Trong thủ bản, chỉ có từ vô, nhưng dịch giả đọc là vô niệm.

[41] 一行三昧. Từ xuất hiện trong Saptaśatikā-prajñāpāramitā được thuyết bởi Văn-thù; ekavyūha được dịch là nhất hành 一行, thay vì là nhất trang nghiêm 一莊嚴, là điều bất thường.

[42] 境界 chỉ cho các trạng thái đặc biệt của tâm có thể xác định Chánh giác cũng là một trạng thái như thế, và những ai mong muốn đật đến cái vô ý thức thì cần phải siêu việt nó.

1 Đồ đệ của Mã Tổ, tịch năm 788.

2 頓悟入道要門論 Đây là một trong những tác phẩm quyến rũ và sáng chói của Phật giáo Thiền tông khi Thiền đạt gần đến chỗ phát triển toàn vẹn sau Huệ Năng. – Cf. Taisho 1223.

[43] Tác giả lược bỏ một đoạn. (ng.d.)

[44] Taisho 1223, tr. 19a4 -12. (ng.d.)

[45] Cf. Truyền đăng lục 6, T51n2076, tr. 246c22. (ng.d.)

[46] Nguyên văn Hán (La-thập, T8n235, tr. 751c13): 

若人言如來有所說法即為謗佛。不能解我所說故。(ng.d.) 

[47] Nguyên văn Hán: 若以色見我。以音聲求我。是人行邪道。不能見如來. (ng.d.)

[48] Nguyên văn Kinh: 如來者。是諸法如義。(ng.d.)

[49] Nguyên văn hán: 是亦未是。(ng.d.)

[50] Thần Hội cũng dùng lối luận chứng này trong Ngữ lục, coi Pháp thân như trúc biếc và Bát nhã như hoa vàng. Xem Huệ Hải, § § 10 và 16.

[51] Nguyên Hán: vô đẳng đẳng 無等等. (ng.d.)

[52] Cf. Truyền đăng lục 28, “Triệu Châu Tùng Thẩm Hòa thượng ngữ 趙州從諗和尚語”, T51n2076, tr. 446b18. (ng.d.)

[53] Trong bản Anh: Shih-t’ou. Trong bản Hán, Truyền đăng lục, op.cit: Dược Sơn Hòa thượng 藥山和尚. Cổ tôn túc ngữ lục và Ngũ đăng hội nguyên cũng nói là Dược Sơn. (ng.d.)

[54] Truyền đăng lục, ibid., hình như có nhảy sót. Đây tham chiếu Cổ tôn tuc ngữ lục 14, tr. 83b14. (ng.d.)

[55] Cf. Cổ tôn túc ngữ lục 13, tr. 80a10. (ng.d.)

[56] Cf. Giáo nghĩa vô niệm hay vô tâm được giảng giải bởi Bồ đề đạt ma, v.v...- Cf. ibid. tr. 80a13. (ng.d.)

[57] Nguyên Hán: nhân tham thứ 因參次, nhân một buổi giảng, khai thị cho đại chúng. (ng.d.)

[58] Nguyên Hán, ibid. tr. 80a14: 明又未明。道昏欲曉. Sáng mà lại chưa sáng. Đường đi (đạo) mờ, trời như sắp sáng. (ng.d.)

[59] Anh: triple statement, mệnh đề phát biều gồm ba phần hay ba yếi tố. Đây chỉ ba câu phát biểu của Lâm Tế, xem Lâm Tế ngữ lục (T47n1985, tr. 497a15): Sư thượng đường. Tăng hỏi: Câu thứ nhất là gì? Sư (Lâm Tế) đáp: 三要印開朱點側。未容擬議主賓分 ấn tam yếu (ba yếu điếm giáo nghĩa) mở ra bên cạnh điểm son đỏ, chưa kịp nghĩ ngợi thì đã phan cia chủ và khách. Cấu thứ hai, Sư nói: 妙解豈容無著問。漚和爭負截流機 diệu giải há không dành chỗ cho câu hỏi? Âu hòa (âm Phạn: upāya, phương tiện; nhưng đây hiểu theo nghĩa Hán: sự hòa điệu của bọt biển) há để lỡ cơ hội cắt đứt dòng chảy? Câu thứ ba, Sư nói: 看取棚頭弄傀儡。抽牽都來裏有人 Hãy xem con rối múa ở đầu dàn, ửo đó hẵn có người lôi kéo. Sư nói thêm: 一句語須具三玄門。一玄門須具三要。有權有用 Trong mỗi câu phải có đủ ba huyền môn; mỗi huyền môn phải đủ ba yếu. Ở đó, có quyền, có dụng. Tham chiếu Tổ đình sự uyển, quyển 1, tr. 314c21: “三句 ba câu: 1. 截斷眾流 tiệt đoạn chung lưu (cắt đứt mọi dòng chảy); 2.函蓋乾坤 hàm cái càn khôn (bao trùm trời đất); 3. 隨波逐浪 tùy ba trục lãng (theo sóng lênh đênh). Ba câu này được nêu lên bắt đầu từ Đức Sơn Viên Minh Đại sư 德山圓明大師 Nhưng về sau, người ta nói là ba câu của Vân Môn 雲門三句. Nhưng Đức Sơn là người kế thừa Vân Môn, nên có ba câu này.” (ng.d.)

[60] Hán: Đại Đạo大道. Cf. Cổ tôn túc ngữ lục, ibid. tr. 80a21. (ng.d.)

[61] Cổ tôn túc ngữ lục, đã dẫn, còn chép thêm một đoạn đối thoại dài nữa, nhưng tác giả (Suzuki) cắ ngang ở đây. (ng.d.)

[62] Hán: một lượng đại nhân 沒量大人. (ng.d.)

[63] Nguyên Hán: 須以本分事接人始得 “cần phải tiếp người bằng chính bản phận sự mới được.” (ng.d.)

[64] Nguyên Anh: It is now ninety years. Hán: 九十年前; có lẽ nên hiểu là “9, 10 năm về trước.” (ng.d.)

[65] Tiếng Anh: great sages. Hán 去聖遙遠, cách Thánh lâu xa. Thánh, đây chỉ Phật, theo cách nói thường gặp nơi các Thiền sư. Cf. Dị bộ tông luân luận (Taisho 2031): 去聖時淹。如日久沒。(ng.d.)

[66] Cf. Cổ tôn túc ngữ lục 13, tr. 77b23. (ng.d.)

[67] Nói gọn : “Tuyệt đối là gì ?”

[68] 臨濟慧照玄公大宗師語錄 Lâm Tế Tuệ Chiếu Huyền Công Đại Tông Sư ngữ lục, T47n1985, tr 495a3 tt. 

[69] Lâm tế ngữ lục, T47n1985, 497a29 tt. (ng.d.)

[70] Nguyên Hán: 便與祖佛不別 bèn không khác với Tổ và Phật. (ng.d.)

[71] Nguyên Hán: 文字勝相 văn tự thắng tướng. (ng.d.)

[72]身依義立。土據體論. Thân, đây chỉ Ba thân: Pháp, Báo và Hóa thân. Độ, đây chỉ bốn loại quốc độ, (a) theo Duy thức: 1. Pháp tính thân y Pháp tính độ; 2. Tự thọ dụng thân y Tự thọ dụng độ; 3. Tha thọ dụng thân y Tha thọ dụng độ; 4. Biến hóa thân y Biến hóa độ. (b) Theo Thiên thai: 1. Thường tịch quang độ; 2. Thực báo vô chướng ngại độ; 3. Phương tiện hữu dư độ; 4. Phàn Thánh đồng cư độ. (ng.d.)

[73] Nguyên Hán: 古人cổ nhân. Chuyện Diễn-nhã-đạt-đa 演若達多 mất đầu, xem kinh Thủ-lăng-nghiêm, T19n945, tr. 121c12 tt: Diễn-nhã-đạt-đa (Yajñādatta)Trong thành Thất-la-phiệt (Śrāvasthi: Xá-vệ), buổi sáng soi kiếng, nhìn thấy mắt mũi mà không thấy cái đầu của mình; nghĩ rằng mình bị mất đầu nên phát cuồng, chạy hoãng để tìm kiếm đầu. (ng.d.)

[74]歸宗寺智常禪師, Truyền đăng lục, quyển 7. (T51n2076 – ng.d.)

[75] Nguyên Hán: 汝聽觀音行, 善應諸方所. Kinh Pháp hoa, phẩm Phổ môn. (ng.d.)

[76]亮坐主, Truyền đăng 8, (T51n2076, tr. 260a19: 洪州西山亮坐主 – ng.d.)

[77] Dẫn Lăng già: Đại thừa nhập Lăng-gìa kinh 5, T16n672, tr. 620a: 心如工伎兒　　意如和伎者. (ng.d.)

[78] Truyền đăng luc 9. (T51n2076, tr.: 0266c17大慈山寰中 – ng.d.)

[79] Truyền đăng lục 10. (ibid., tr. 76a29:白馬曇照)

[80] Nguyên Hán: 舉枕子.

[81] Truyền đăng lục 10. (ibid. tr. 0276b11:香嚴下堂義端 – ng.d.)

[82] Truyền đăng lục 11. ibid. tr. 0282a28:仰山慧寂. ng.d.

[83]凡聖情盡體露真常事理不二即如如佛。(ng.d.)

[84] Truyền đăng lục 14. (ibid. tr. 0311b16:藥山惟儼 – ng.d.)

[85]朗 州刺史李翱.

[86] Truyền đăng lục 14. (ibid. tr. 0312c26:大顛和尚 – ng.d.)

[87] 圓智 và 雲巖 Truyền đăng lục 14. (ibid. tr. 0314a11– ng.d.)

[88] 雲居

[89] Truyền đăng lục 15. (ibid. tr. 0321b20:洞山良价 – ng.d.)

[90]本來無一物; kệ của Huệ Năng.

[91] Dịch theo tiếng Anh. Nguyên Hán: 猶未消得他衣鉢。

[92] Truyền đăng lục 19. (ibid., tr. 356a04:南禪契璠 – ng.d.)

[93] Truyền đăng lục 19. (ibid., tr. 356a22: 南嶽金輪可觀 ng.d.)

[94] Truyên đăng lục 18. (ibid. 343c27:玄沙師備 – ng.d.)

[95] 本分事. Anh dịch: the truth of Zen.

[96] Truyền đăng lục 26. (ibid. tr. 422b12:五雲山華嚴道場志逢 – ng.d.)

[97] Truyền đăng lục 22. (ibid., tr.380b02:瑞巖師進 – ng.d.)

[98] Truyền đăng lục 22. (ibid., tr. 381b06:怡山長慶藏用 – ng.d.)

[99] Truyền đăng lục 22. (ibid., tr. 0381b17:永隆院彥端. Truyền đăng lục, Ngũ đăng hội nguyên, Ngũ đăng toàn thơ,…, đều chép là Ngạn Đoan 彥端; Suzuki đọc là Yen-jui: Ngạn Thụy 彥瑞 – ng.d.)

3 Truyền XXII

[100] Nguyên Hán: 不捨道法。而現凡夫事; dẫn kinh Duy-ma-cật sở thuyết (T14n475, tr. 539c): Trưởng giả Duy-ma-cật nói với Tôn giả Xá-lợi-phất, “Không xả Đạo pháp mà vẫn hiện sự việc phàm phu, đó mới là ngồi tĩnh tọa.” – ng.d.

[101] Truyền đăng lục 25. (ibid. tr. 0410c25: 羅漢宣法 – ng.d.)

[102] Truyền đăng lục 25. (ibid. tr. (ibid. tr. 0412b15:永明寺道潛– ng.d.)

[103] 總別同異成壞六相. Cf. Pháp Tạng, Hoa nghiêm thám huyền ký 2 (T35n1733); Hoa nghiêm nhất thừa giáo nghĩa phân tề 4 (T45n1866); Thừa Thiên, Hoa nghiêm Kim sư tử chương (T45n1880). – ng.d.

[104] Cf. Trí Nghiễm, Hoa nghiêm kinh sưu huyền ký 3 (T35n1732); Pháp Tạng, Hoa nghiêm kinh thám huyền ký 9 (T35n1733); Trừng Quán, Hoa nghiêm kinh sớ 31 (T35n1735). – ng.d.

[105] Phân biệt từ ngữ Hán: không 空, không = rỗng không; vô 無: không = không có, không hiện hữu.

[106]張三李四. Hỏi bất cứ một kẻ lạ qua đường nào. – ng.d.

[107] Nguyên Hán: 古佛叢林. Anh dịch: The old masters. – ng.d.

[108] Truyền đăng lục 25 (ibid. tr. 417b12: 觀音院從顯 –ng.d.)

[109] 釋門正統良渚沙門宗鑑集 Thích môn chính thống, Lương chữ Sa-môn Tông Giám tập, 8 quyển. Ấn bản卍, tập 75 No. 1513卍新纂續藏經.

[110] Ấn bản chữ 卍 Kyoto, tờ 413b. 

聞政論云。教變則禪。禪弊為魔。魔熾為賊。真知言哉。是知傍附經論之弊。猶輕搥提經論之弊實重。唯聖君賢相。凡百君子。反經常之道。以救之。經正則庶民興。庶民興斯無邪忒矣。– ng.d.

[111] Bản Anh dịch thoát. Cf. ibid., quyển 7: 

講席益衰。禪宗盛行。其失尤甚。村墅愚氓。棲止叢林。聞善知識之風而悅之。曾不深究始末。即斕班其衣。攝齊升堂。非毀聖賢。詆訶經教。虗辭濫說。欺惑愚眾。搢紳寡識。亦樂其遙庭。而師範焉。

[112] Truyền đăng lục 28, Đại châu Huệ Hải Hòa thượng ngữ.

[113] Cf. Truyền đăng lục, quyển 14. (ng.d.)

[114] Xưa, Ngưỡng Sơn仰山có lần nói rằng 40 quyển kinh Niết-bàn chẳng gì hơn là những lời Ma thuyết. (Dẫn bởi Thối Ẩn, Thiền gia qui giám 退隱禪家龜鑑, tr. 739c21).

[115] Nguyên bản Sanskrit của Guṇḍavyūha nói chung vẫn khó tiếp cận. Vài năm trước đây, Giáo sư Hokei Idzumi (Tuyền Phương Cảnh), trường Đại học Phật giáo Otani (Đại cốc) sao chép một Thủ bản Nepal của Ô. Yekai Kawaguchi (Hà Khẩu Huệ Hải) mà về sau ông đính kèm với Thủ bản Nepal tàng trữ tại thư viện của trường Đông kinh Đế quốc Đại học. Năm năm trước, giáo sư Idzumi cho phép tác giả Thiền luận làm vi ảnh thủ bản của ông, nay có khoảng 20 bản như thế đang lưu hành rộng rãi ở Nhật. Mặc dù hiện giờ tác giả đang có các bản sao luân ấn (rotograph) của Cambridge và R.A.S.MSS., Gaṇḍayuha được tham khảo trong sách này đều từ vi ảnh  (MMG) năm 1928, ngoài ra sẽ ghi chú riêng.

[116] Cf. Pháp Tạng, Hoa nghiêm kinh thám huyền ký 1, T35n1733, tr. 121a09. – ng.d.

[117] Đại phương quảng Phật hoa nghiêm kinh, 60 quyển, Đông Tấn, Thiên trúc Tam tạng Phật-đà-bạt-đà-la佛馱跋陀羅 dịch, T9n278. – ng.d.

[118] Đại phương quảng Phật hoa nghiêm kinh, 80 quyển, Vu-điền quốc, Tam tạng Thật-xoa-nan-đà 實叉難陀 dịch; T10n279. – ng.d.

[119] Đại phương quảng Phật hoa nghiêm kinh, 40 quyển, Kế-tân quốc, Tam tạng Bát-nhã 般若 dịch; T10n293. – ng.d.

[120] Nhập pháp giới phẩm入法界品: Hoa nghiêm, 40 quyển, phẩm 34; Hoa nghiêm, 80 quyển, phẩm 39. – ng.d.

[121] 不思議解脫經. Pháp Tạng, Hoa nghiêm thám huyền ký 1, tr. 120c29, nói là đề kinh được nói trong Trí độ luận, phẩm Chúc lụy. – ng.d.

[122] 佛說兜沙經 Phật thuyết Đâu-sa kinh, 1 quyển, Chi Lâu-ca-sấm 支婁迦讖 dịch; T10n280.

[123] 如來名號品 bản 60 quyển: phẩm thứ 3; bản 80 quyển: phẩm thứ 7. – ng.d.

[124] 佛說菩薩本業經 Phật thuyết Bồ-tát bản nghiệp kinh, 1 quyển, Chi Khiêm 支謙 dịch; T10n281. Tương đương phẩm “Tịnh hành”. – ng.d.

[125] Trúc Pháp Hộ dịch: 度世品經 Độ thế kinh, tương đương phẩm Ly thế gian 漸備一切智德經 Tiệm bị Nhất thiết trí đức kinh, 5 quyển, T10n283. Tương đương phẩm Thập địa. – ng.d.

[126] 諸菩薩求佛本業經 Chư Bồ-tát cầu bản nghiệp kinh, 1 quyển, Nhiếp Đạo Chân v.v. dịch; T10n281. – ng.d.

[127] 最勝問菩薩十住除垢斷結經 Tối Thắng Vấn Bồ-tát thập trừ cấu đoạn kết kinh, Trúc Phật Niệm dịch; T10n309. – ng.d.

[128] Về so sánh chi tiết giữa các bản này, xem Thư mục Otani Kanjur của Sakurabe, 1932.

[129] 修華嚴奧旨妄盡還源觀 Tu Hoa nghiêm áo chỉ Vọng tận hoàn nguyên quán, Pháp Tạng; T876. – ng.d.

[130] 攝境歸心真空觀 nhiếp cảnh quy tâm, chân không quán. – ng.d.

[131] 從心現境妙有觀 tùng tâm hiện cảnh, diệu hữu quán. – ng.d.

[132] 心境祕密圓融觀 tâm cánh bí mật, viên dung quán. – ng.d.

[133] 智身影現眾緣觀 trí thân ảnh hiện, chúng duyên quán. – ng.d.

[134] 多身入一鏡像觀 đa thân nhập nhất, kính tượng quán. – ng.d.

[135] 主伴互現帝網觀 chủ bạn hỗ hiện, đế võng quán. – ng.d.

Suzuki - Tuệ Sỹ (dịch và bình chú)

TIN, BÀI LIÊN QUAN:

• 

  Từ thiền đến Hoa Nghiêm (P.2)

• 

  Từ thiền đến Hoa nghiêm (P.1)