Nhưng khi lớn lên, bao nhiêu mặc cảm, phân biệt, thù hận và cố chấp kéo về. Cái trong sáng, hồn nhiên và thánh thiện của chúng ta bị bóp méo bởi những giá trị, niềm tin, nhận thức và trải nghiệm sống. Trong môi trường nào ta lớn lên, giá trị, niềm tin, nhận thức và trải nghiệm sống của môi trường đó tự nhiên trở thành cái tôi cá nhân và cái tôi tập thể của ta.

Tư duy và hành động của ta cũng tự nhiên bị dẫn dắt bởi cái tôi cá nhân và tập thể đó. Mặc cảm về gia cảnh, nhân tướng, giáo dục, tôn giáo, quốc gia, sắc tộc lớn lên trong ta. Những hồn nhiên, trong sáng, thánh thiện bị thay thế bởi những mặc cảm.

Dòng sông mặc cảm hơn, kém, bằng; đẹp, xấu; có giáo dục, không giáo dục; có tín ngưỡng, không tín ngưỡng; giàu, nghèo; văn minh, không văn minh, như bão lũ kéo qua đời ta, nhận chìm ta trong thù hận, cực đoan, kiêu ngạo và tự khổ.

Tĩnh lặng, ở yên trong hiện tại, để thân và tâm như nó, quên đi tôi và của tôi, quên luôn ý thức thời gian, bỏ hết những giá trị, niềm tin, nhận thức và trải nghiệm, ta tự nhiên thấy một tâm thái, một không gian và thời gian mới, thênh thang và vô ngại. Không có mặc cảm nào còn lại cả. Cái gì là tôi và cái gì là của tôi cũng không còn quan trọng. Đơn giản mọi hiện hữu là như thế. Mọi hiện hữu đều có vai trò và xuất hiện đúng thời khi nhân duyên đủ. Hơn, kém, bằng; đẹp, xấu; có giáo dục, không giáo dục; có tín ngưỡng, không tín ngưỡng; giàu, nghèo; văn minh, không văn minh… không gì hơn chỉ là những bóng ma nhận thức đi qua tâm trí.

Ngồi yên, bỏ qua mọi thành kiến, cho mình thành thật và tự hỏi lại về giá trị sống và ý nghĩa của sinh mệnh, ta tự nhiên thấu hiểu thêm không gì quý hơn thân có sức khoẻ, tâm có an vui ngay tại đây và bây giờ. Ta nhận ra ta và người không khác nhau nhiều khi đứng trước bệnh và chết.

Ngoài ra, sau 40 tuổi, trình độ học vấn cũng không còn quá quan trọng; Sau 50 tuổi, đẹp xấu đều bắt đầu già như nhau; Sau 60 tuổi, quan chức lớn nhỏ cũng đều về hưu; Sau 70 tuổi, xương khớp thoái hoá, nhà to nhà nhỏ cũng không muốn đi lại nữa; Sau 80 tuổi, tiền nhiều tiền ít cũng chẳng sử dụng bao nhiêu; Sau 90 tuổi, nam hay nữ cũng chẳng quá khác biệt; Và sau 100 tuổi, sống thêm cũng chẳng biết làm gì.

Đức Phật Gotama nói: Chính mặc cảm hơn, kém và bằng tạo ra nhiều rối rắm, đau khổ. Chỉ khi vượt qua được mặc cảm, tâm tĩnh lặng mới hết phiền não, đau khổ (Kinh Tam Di Đề - Tạp A Hàm, 1078, Tạng Kinh Đại Chính).

Mặc cảm và đau khổ luôn song hành. Ảo ảnh nhận thức là nền tảng của mặc cảm. Cái tôi và cái của tôi là năng lượng nuôi dưỡng ảo ảnh nhận thức. Bước vào được hiện tại, quá khứ và tương lai vắng mặt, nhận thức thời gian biến mất. Trở về được tĩnh lặng, nhìn dòng chảy vô thường của thân xác và tâm tư, thấy hiện hữu sinh diệt trong từng sát-na, thấy duyên sinh trên từng hơi thở và tâm niệm, ý niệm về tôi và của tôi sẽ không còn. Mặc cảm tự nhiên chuyển hoá thành từ ái. Nụ cười tự do không còn khó để nhìn thấy trên môi.