Chánh niệm tức là giải thoát

Chánh niệm (正念, tiếng Pali: sammā-sati)

Chánh niệm là một trong tám yếu tố quan trọng của Bát chánh đạo, là sự tỉnh giác, không quên niệm, biết rõ các pháp, mọi thứ một cách trọn vẹn, biết rõ những gì phát sanh ngay trong mỗi giây phút của hiện tại, bây giờ và ở đây. Chánh niệm là sự biết rõ (tuệ tri) được những gì đang có mặt, đang xảy ra.

Chánh niệm là pháp hành quan trọng bậc nhất trong toàn bộ giáo lý Phật giáo, liên quan mật thiết đến các phương pháp tu tập khác. Không có chánh niệm khó mà tu tập có sự thăng tiến vượt bậc được.

Khi có Chánh niệm là sự ghi nhận mọi thứ một cách sáng suốt, đơn thuần, không phản ứng phán xét nhận định. Khi không có chánh niệm ta hay phản ứng tức thời theo nghiệp, tập khí thói quen, yêu ghét.

Pháp thiền nền tảng của đạo Phật, nuôi dưỡng chánh niệm qua bốn đối tượng: Thân, Thọ, Tâm, Pháp.

Niệm thân là nhận biết rõ ràng về toàn bộ thân thể và mọi cử động (thở, đi, đứng, nằm ngồi...), thấy rõ bản chất vô thường, bất tịnh, vô ngã của thân.

Niệm thọ là nhận diện rõ ràng mọi cảm thọ, cảm xúc (dễ chịu, khó chịu, trung tính) đang sinh khởi mà không bị chúng lôi kéo hay chối bỏ, thấy chúng đến và đi.

Niệm tâm là quan sát, nhận diện rõ ràng các trạng thái tâm (tham, sân, si, định, tán...) một cách khách quan, nhận biết tâm đang có gì mà quan trọng là không đồng nhất với nó.

Niệm Pháp là nhận diện chiếu soi các pháp, các đối tượng tâm thức (ngũ cái, thất giác chi, Tứ Diệu Đế...) để thấu hiểu như thật bản chất vô thường vô ngã của chúng, vượt thoát mọi chướng ngại, khổ đau trong cuộc sống.

Trọng tâm là quán chiếu trong chính đối tượng ấy, với sự tỉnh giác, không dính mắc, để thấy rõ thực tính Vô thường, Khổ, Vô ngã của vạn pháp. Đây là con đường trực tiếp đưa đến trí tuệ giải thoát, giác ngộ

Người ta hay hiểu nhầm chánh niệm là suy nghĩ ghi nhớ, chánh niệm không phải là ghi nhớ chuyện đã qua, tưởng những việc chưa đến mà là ghi nhận biết rõ mọi thứ đang xảy ra một cách toàn diện sáng suốt. Có chánh niệm sẽ không còn ưu sầu chuyện quá khứ, cũng không ảo mộng vọng tưởng về tương lai mà sống trọn vẹn, chất lượng trong từng phút giây hiện tại.

Không đồng nhất Chánh niệm với sự tập trung vào một đối tượng như thiền, mà là biết rõ bao quát và toàn diện mọi thứ đang xảy ra.

Chánh niệm như ánh sáng soi đường trong đêm tối vô minh, là không mơ tương lai, không tưởng quá khứ không bị vòng xoáy của cuộc sống cuốn trôi, không bị tâm lý cộng đồng lôi kéo, không bị cách nhìn của thế gian tác động, sống an lạc trọn vẹn chất lượng và giá trị trong từng giây từng phút hiện tại.

Chánh niệm giúp ta thiện lành hơn

Ba cấp độ của chánh niệm:

An trú là cấp độ đầu tiên, khi tâm có khả năng dừng lại và an trú trong hiện tại, tập trung vào một đối tượng (như hơi thở, cảm giác thân) để tâm không còn tán loạn, tạo nên sự tĩnh lặng và vững chãi. Định tĩnh, cấp độ này phát triển sức ổn định của chánh niệm, tâm mạnh mẽ vững chãi

Rõ biết quán sát sâu sắc vào bản chất thật của vạn pháp, các đối tượng, thấy rõ sự sinh-diệt của mọi thứ, vô thường, khổ và vô ngã trong thân, thọ, tâm, pháp.

Có thể nói chánh niệm cấp độ cao nhất là giải thoát. Nhờ chánh niệm trí tuệ quán chiếu, tâm không còn bám víu hay chối bỏ bất cứ thứ gì. Nó tự nhiên buông xả mọi chấp thủ, phiền não, đạt được sự tự do và giải thoát khỏi khổ đau.

Ba cấp độ của chánh niệm từ chánh niệm tỉnh giác ghi nhận mọi thứ, lắng đọng tâm ý (định) dẫn đến thấu suốt bản chất (tuệ) và cuối cùng là thể nhập giải thoát, sống tự tại.

Thực hành Chánh niệm không phải chỉ dành cho người xuất gia tu hành, mà là dành cho tất cả mọi người muốn sống an lạc hạnh phúc giá trị và chất lượng. Không phải ngồi thiền trong tu viện thiền đường mới thực hành Chánh niệm mà cuộc đời xã hội là thiền đường lớn để thực hành Chánh niệm hiệu quả thực tế nhất.

Chánh niệm giúp hệ thần kinh được điều hoà tốt, bớt căng thẳng, vùng phản ứng bản năng, các cảm xúc sợ hãi lo lắng giận dữ amygtala được làm lâng dịu lại, vùng võ não trước trán nơi điều khiển lý trí sáng suốt được kích hoạt mạnh mẽ.

Vì sao chánh niệm là giải thoát, vì nó cắt đứt gốc rễ của khổ đau, dính mắc chấp thủ và vô minh.

Khi có Chánh niệm thì bản chất của thực tại được hiển bày rõ ràng.

Khi có chánh niệm, biết rõ mọi thứ (thân, thọ, tâm, pháp) một cách khách quan, mà không phản ứng theo thói quen của tham-sân-si, thấy rõ bản chất vô thường, vô ngã trống rỗng của chúng. Sự thấy biết trực tiếp này giúp tâm không còn bám víu, dính mắc vào cái ta và cái của ta ngay trong hiện tại.

Do tâm không bám víu vào mọi thứ, tự nhiên thoát khỏi sự yêu ghét của cảm xúc, thoát khỏi những vô minh chấp thủ do tâm tạo ra. Giải thoát không phải là đạt được một nơi nào xa, mà là sự an lạc tự tại ngay trong giây phút hiện tại khi tâm được chánh niệm soi sáng, không còn bị ham muốn, nghiệp chướng trói buộc, không nô lệ vướng mắc bất cứ thứ gì trên đời.