Muốn giải thoát sanh tử, tức là: vô minh diệt thì hành diệt... cho đến sanh diệt thì lão tử diệt. Thế là vòng sanh tử rã rời. Nhìn vào mười hai nhân duyên, chúng ta thấy vô minh là chủ động cuộc sanh tử, tiêu diệt vô minh là giải thoát sanh tử. Thế thì, vô minh là đầu mối sanh tử, tiêu diệt vô minh là đầu mối giải thoát sanh tử. Đầu mối còn thì chi mạt ngọn ngành tiếp nối sanh trưởng, đầu mối diệt thì chi mạt ngọn ngành theo đó hết sạch.

Ở đây chỉ rõ, đức Phật nói kinh nhiều lắm, nhưng mà những bài kinh căn bản như Tứ đế, Thập nhị nhân duyên. Ngài nói rõ nguyên nhân sanh tử luân hồi và nói rõ nguyên nhân thoát ly sanh tử.

Vậy nguyên nhân sanh tử luân hồi là gì?

Đây đức Phật chỉ rõ mười hai nhân duyên. Từ vô minh duyên hành, hành duyên thức, thức duyên danh sắc v.v... tức vô minh, hành, thức, danh sắc, lục nhập, xúc, thọ, ái, thủ, hữu, sanh, lão tử. Mười hai cái đó tạm chia làm ba đời. Vô minh, hành, thức thuộc về quá khứ. Danh sắc, lục nhập, xúc, thọ thuộc về hiện tại. Ái, thủ, hữu, sanh, lão tử thuộc về vị lai.

Đúng ra giảng mười hai nhân duyên này thì chúng tôi phải giảng trên bảng, chia ra ba thời cho quý vị thấy rõ quá khứ, hiện tại, vị lai nó như là dây chuyền, như một cái vòng móc xích vậy. Cái này duyên cái kia, cái kia duyên cái nọ mà đầu mối là vô mình.

Vô minh là gì? Đoạn sau chúng tôi sẽ giải thích. Ngài giác ngộ thấy rõ cái manh mối đưa chúng ta đi trong vòng sanh tử luân hồi, rồi nguyên nhân nào để gỡ, dứt manh mối luân hồi đó. Trong mười hai nhân duyên chia ra hai chiều gọi là lưu chuyển tức là đi trong vòng luân hồi, và hoàn diệt tức là đi ngược ra khỏi luân hồi. Đi trong vòng luân hồi bắt đầu vô minh, vô minh duyên hành, hành duyên thức, thức duyên danh sắc v.v... cứ vòng luân hồi. Bây giờ muốn dứt cái vòng luân hồi đó thì dứt ngay vô minh. Vô minh diệt thì hành diệt, hành diệt thì thức diệt, thức diệt thì danh sắc diệt v.v... diệt hết cả mười hai cái. Mà muốn diệt cả mười hai cái thì gốc là diệt ngay cái vô minh. Như vậy, quý vị thấy đức Phật không phải nói suông. Cái chỗ Ngài thấy, Ngài đem ra chỉ dạy rõ ràng.

Tại sao chúng ta lưu chuyển trong sanh tử mà không biết gốc từ vô minh? Vô minh là không sáng; không sáng là tối; tối tức là ngu si. Như vậy vô minh tức là mù mịt mê mờ, tối tăm. Từ cái mê mờ tối tăm nó dẫn đi trong luân hồi sanh tử. Như vậy đầu mối sanh tử là vô minh và đầu mối giải thoát sanh tử là dứt vô minh.