Với nhận xét như thế, chúng ta đã cảm nhận được đạo hạnh mẫu mực của một “Pháp sư cư sĩ”, vị bác sĩ đã tận hiến đời mình cho xã hội, cho đạo pháp. 

Là một bác sĩ tài năng với thiên bẩm thông minh lại đam mê học hỏi nghiên cứu, bác sĩ đã đạt học vị thủ khoa Y sĩ Đông Dương tại Hà Nội (1916), bác sĩ Y khoa ngạch Pháp quốc (1930) và địa vị giám đốc bệnh viện Bài Lao Huế (1933), Giám đốc Y tế Trung phần kiêm Giám Đốc Bệnh viện Huế (1945) và nhiều chức vụ khác… Ông luôn được mọi người kính trọng và yêu quý không phải vì địa vị, chức vụ mà vì khí chất thuần khiết của “bậc hành nghi thân giáo”, luôn khiêm cung, hòa nhã, luôn đặt mình vào hoàn cảnh người để cảm thông, luôn sách tấn bản thân để lấy đó làm tấm gương sống động cho học trò.

Nhân duyên vào đạo của ông trong một dịp tình cờ khi hạnh ngộ với bài kệ của Lục Tổ Huệ Năng tại chùa Non Nước. Pháp danh Tâm Minh của ông do Hòa thượng Giác Tiên - người khởi xướng cho phong trào chấn hưng Phật giáo tại miền Trung đặt cho. Trong giai đoạn giữa thế kỷ XIX và XX, Phật giáo nước ta đã có nhiều dấu hiệu suy yếu, nhiều phong trào chấn hưng Phật giáo được khởi xướng khắp nơi mang tính quốc tế. Thái Hư Đại sư tại Trung Quốc đã phát động công cuộc chấn hưng Phật giáo qua tạp chí “Hải Triều Âm”: “Đạo Phật ngày càng suy đồi, luật pháp ngày càng hư hỏng, tín đồ ngày càng hèn yếu, coi khác nào như đèn giác lu mờ, như mây phủ nguyệt, như thủy lờ gương?”[2] gây chấn động không nhỏ đến Phật giáo các nước, làm cho Phật giáo Việt Nam phải nhìn lại để hiệu chỉnh mọi hoạt động.

Thừa ý chỉ của Hòa thượng Bổn sư, đầu tiên ông thành lập Hội An Nam Phật Học để có một tổ chức đại diện làm nhiệm vụ tuyên truyền, vận động phát khởi phong trào chấn hưng. Hội đặt trụ sở tại chùa Trúc Lâm, sau đó dời về Chùa Từ Đàm. Đồng thời cư sĩ Tâm Minh đã đề xướng thành lập Nguyệt san Viên Âm, ông chủ nhiệm kiêm chủ bút. Số đầu tiên ra mắt độc giả vào ngày 01/03/1933, Tạp chí Viên Âm của Hội nhanh chóng được sự tín nhiệm của đông đảo độc giả, nhờ vào sự nỗ lực của cư sĩ Tâm Minh và các thành viên trong Đoàn Thanh niên Phật học Đức Dục[3].

Sau bốn năm Hội An Nam Phật Học hoạt động, Hòa thượng Giác Tiên viên tịch, đây là tổn thất lớn về mặt tinh thần cho Hội, mà ông là Hội trưởng. Biến những mất mát đau thương thành hành động tiếp bước chí nguyện phục hưng chánh pháp của vị Thầy hướng đạo. Ông đã dõng dạc phát nguyện trước Giác linh của Hòa thượng bổn sư, lời phát nguyện ấy trở thành đường hướng hành trì cho con đường tu tập và phụng sự của ông: “Chánh pháp cần phải truyền, chúng sanh cần phải độ, lời di huấn đó con nguyện xin gánh vác.”

Tâm nguyện thứ nhất, Chánh pháp cần phải truyền:

Cư sĩ Tâm Minh đã noi theo bước chân phụng đạo ích đời, hai vai ông gánh vác trọng trách một bên “truyền” một bên “độ”. Từ đây, "một mình ông gánh lo mọi việc đời đạo song hành trong một chơn thể. Ông cũng chỉ có 24 giờ mỗi ngày như mọi người nhưng làm rất nhiều việc trí óc, tinh thần cho đến sự hoạt động của thể xác như con thoi không ngừng, hết lòng phục vụ đạo pháp nhân quần, không hề mỏi mệt và nhiệm vụ nào cũng xuất sắc chu toàn”.[4]

Để chánh pháp được cửu trụ, cần phải có thế hệ kế thừa để “truyền” trao, ông bắt tay vào việc đào tạo Tăng tài, các trường Phật học nhanh chóng thành được lập như: Chùa Bảo Quốc, Chùa Tây Thiên, Chùa Diệu Đức trở thành những Phật học đường.

Năm 1933, mở trường An Nam Phật Học tại chùa Vạn Phước, sau đó dời về tại chùa Bảo Quốc do Hòa Thượng Trí Độ làm Đốc giáo.

Năm 1932, Trường ni được khai giảng đầu tiên tại Chùa Từ Đàm do Ni sư Diệu Hương làm giám đốc. Cuối năm, được dời về Chùa Diệu Đức.

Năm 1935, mở trường Sơn Môn Phật Học cấp đại học tại Chùa Trúc Lâm do Hòa thượng Giác Tiên làm Giám đốc; lớp Trung học mở tại Chùa Tường Vân do Hòa thượng Tịnh Khiết làm Giám đốc; Cấp Đại học tại Chùa Tây Thiên do chính Bác phụ trách giảng dạy về luận học và triết học, Đông Tây.

Năm 1944, Phật học đường Báo Quốc được dời về Tùng Lâm Kim Sơn ở xã Lưu Biểu, hoạt động một thời gian rồi dừng và một số học tăng tiếp tục vào Nam để cầu học.

Cư sĩ Tâm Minh được chư vị cao Tăng tin tưởng mời giảng dạy các môn triết học Đông Tây, Kinh và Luận. Mặc dù có một kiến thức cao rộng, nhưng cung cách của ông rất khiêm cung, kính trọng chư Tăng, mỗi lần có giờ giảng, ông luôn mặc áo tràng và đảnh lễ chư Tăng trước khi lên bục giảng. Hình ảnh này chính là bài pháp sống động nhất về thân giáo.

Sự khiêm cung của ông đã thể hiện rõ phong thái, khí chất của “bậc hành nghi” thông qua thân giáo – khẩu giáo – ý giáo nhất như: Đối với thân giáo, sống trọn nghĩa, vẹn tình “trung với Tổ quốc, hiếu với nhân dân, tin thành với Tam bảo”, cả đời ông đã tận tụy với nghề nghiệp, lao tâm với việc Hội, lao lực với việc báo chí, nhọc trí với việc Phật học viện, thế nhưng ông không bao giờ xao lãng sự học tu và nghiên cứu. 

Đối với khẩu giáo, ông là người vừa tạng thông, vừa thuyết thông, khéo vận dụng ngôn ngữ để phô diễn giáo pháp, chính nhờ lối giải thích, trình bày Phật pháp một cách giản dị, mộc mạc nhưng rõ ý, tròn lời, phù hợp với căn cơ, trình độ người tham dự. Đối với ý giáo, ông đã đưa ra tầm nhìn chiến lược về nhân sự tương lai cho Phật giáo về việc đào tạo Tăng tài và thế hệ kế thừa thanh thiếu niên Phật tử, tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển và hưng thịnh của Phật giáo. Bài thơ thể hiện được chí nguyện hoằng truyền cho thế hệ kế thừa được đăng tải trên Viên Âm số 17 tháng 9 năm 1935, như sau:

        “Bấy lâu vật vả kiếp phù trầm,

        Nay đặng vào tai tiếng Phạm âm,

        Tùy tiện trau dồi gương chánh kiến,

        Ứng cơ giảng giải lý duy tâm.

        Ngộ mê vẫn đủ ngôn, thân, ý,

        Sinh tử nguyên vì sát, đạo, dâm.

        Tam bảo từ bi xin mật hộ,

        Cho khi hoằng pháp khỏi mê lầm.”[5]

Bài thơ chỉ vỏn vẹn tám câu nhưng ông đã tạo nên một dòng chảy về hành trình hoằng pháp lợi sanh. Cư sĩ trần tình từ lâu phải ngược xuôi lên xuống trong kiếp phù du ảo mộng, nay lãnh hội được tiếng Phạm âm vi diệu, tùy phương tiện thiện xảo, tùy vào pháp môn tu tập để ngộ được sự hiểu biết đúng với chánh pháp.

Từ đó, tùy vào căn cơ trình độ của chúng sanh mà giáo hóa giúp họ trực nhận được chân tâm thanh tịnh. Người ngộ, kẻ mê cũng chỉ do “thân, khẩu ý” mà tạo tác, nếu “ba nghiệp thường thanh tịnh, đồng Phật vãng Tây phương”[6] đây chính là người giác ngộ, nếu ba nghiệp không thanh tịnh tương ứng nơi uế độ thì đây là kẻ mê. Nguồn gốc của sanh tử không ngoài ba trọng giới “Sát, đạo, dâm”; Nguyện Tam bảo thường gia hộ, để khi hoằng pháp lợi sanh đúng với tôn chỉ của Đức Phật không bị sai đường.

Ông làm nhiều việc trọng đại cho đạo pháp, nhưng lúc nào cũng giữ thái độ khiêm cung, ông nghĩ, dù giảng dạy có ý tưởng hay, lời nói đẹp mà tâm không thành kính, hạnh không đoan nghi, thì lời pháp dù có hay cũng trở nên trống rỗng. Nếu thân mà không nghiêm, việc làm không chánh trực thì cho dù nói lời hay, ý tưởng đẹp đều không có giá trị giáo dục, không thể chuyển hóa người khác, Đức Phật dạy:

“Trước hết tự đặt mình

Vào những gì thích đáng

Sau mới giáo hóa người

Người trí khỏi bị nhiễm”[7] 

Tâm nguyện thứ hai, Chúng sanh cần phải độ:

Với tầm nhìn chiến lược cho tương lai Phật pháp, cư sĩ Tâm Minh không chỉ giảng dạy và mở các lớp giáo lý cho các Phật tử và giới trí thức, mà ông quan tâm đặc biệt đến giới trẻ - đội ngũ thanh thiếu niên của Phật giáo.

Tại Đại hội đồng của Tổng Hội An Nam Phật Học tại Huế, cư sĩ Tâm Minh Lê Đình Thám đã phát biểu “Không có thành tựu bền vững nào lại không nhắm tới hàng ngũ Thanh Thiếu niên. Họ là những người tiếp nối chúng ta trong ngày mai…” lời tuyên bố ấy như một lời phát nguyện thứ hai.

Ông tập hợp thanh thiếu niên trí thức thành lập Đoàn Thanh niên Phật học Đức dục, Gia đình Phật Hóa Phổ về sau trở thành Gia đình Phật tử nhằm giáo dục giới trẻ có được nếp sống hướng thiện theo đạo đức Phật giáo.

Đây là mô hình rất hợp thời đại, không chỉ là sự hỗ trợ tích cực xã hội, mà còn phát huy được lợi thế hoằng pháp. Hình thức này được gọi là tùy căn cơ mà hoằng pháp, Phật giáo vào đời theo nhiều phương cách khác nhau, tùy duyên giáo hóa để đem đạo đến gần với giới trẻ.

Có thể nói, với hai lời phát nguyện mà cư sĩ Tâm Minh Lê Đình Thám đã quỳ trước Giác linh Hòa thượng Bổn sư, cuộc đời ông vun bồi để cống hiến cho tròn nguyện bằng nhiều thành tựu: Ông là người đã thiết lập những cơ sở giáo dục Tăng tài, đào tạo đội ngũ kế thừa cho Phật giáo phát triển vững mạnh;

Ông mở các lớp giáo lý giảng dạy cho Phật tử và giới trí thức hiểu biết về Phật pháp; ông là người đã “đại chúng hoá” Phật giáo đến mọi giới, thành lập nhiều niệm Phật đường, chùa ở nhiều nơi để truyền bá Phật pháp; ông cũng đã phiên dịch nhiều bản kinh ra tiếng Quốc Ngữ để cho dễ hiểu, dễ tiếp cận; ông là người đầu tiên đem Phật giáo đến với thanh niên trí thức, thiết lập hệ thống Gia đình Phật tử Việt Nam.

Cuộc đời Cư sĩ Tâm Minh - Lê Đình Thám là một tấm gương soi sáng về “hành nghi thân giáo” trở thành một phương thức giáo dục chuẩn mực, quy phạm cho một Phật tử thuần thành. Thân hành trang nghiêm, lời nói đi đôi với hành động của ông đã tạo nên sức thuyết phục và chuyển hóa hội chúng hướng mọi giới quy ngưỡng về với chánh pháp.

Thật xứng đáng với lời nhận xét của Nguyễn Lang: “đệ tử tại gia xuất sắc nhất của Giác Tiên hẳn là Tâm Minh Lê Đình Thám.”[8] Ông đã phụng sự hết mình, vun đắp thêm vào trang sử một tấm lòng sắc son vì Đạo pháp.

Phim tài liệu: Cư Sĩ Tâm Minh Lê Đình Thám Một Đời Đạo Pháp Dân Tộc

Nguồn: VTV1

----------------------------------------

TÀI LIỆU THAM KHẢO

- Thích Đồng Bổn (chủ biên, 1995), Tiểu Sư Danh Tăng Việt Nam thế kỷ XX. Thành Hội Phật Giáo TP.HCM

- Thích Minh Châu (dịch, 1999), Kinh Tiểu Bộ 1, Pháp Cú, Viện Nghiên Cứu Phật Học Việt Nam,TP. Hồ Chí Minh.

- Thích Hải Ấn và Hà Xuân Liêm (2006), Lịch Sử Phật Giáo Huế, Nxb. Văn Hoá Sài Gòn.

- Thích Trung Hậu - Thích Hải Ấn (2011), Chư Tôn Thiện Đức & Cư Sĩ Hữu Công Phật Giáo Thuận Hóa  - Tập 2, Cư Sĩ Lê Đình Thám (1897 – 1969) Pháp Danh: Tâm Minh, Nxb. Tổng Hợp TP. Hồ Chí Minh, TP. Hồ Chí Minh.

- Nguyễn Lang (2000), Việt Nam Phật Giáo Sử Luận, tập 3, Nxb. Văn Học, Hà Nội.

- Tạp chí Từ Bi Âm, Mục đích của Từ Bi Âm.

- Đức Quảng, Bác Tâm Minh – Lê Đình Thám – Đạo tâm  an lạc huyền vi, https://gdptvietnam.org/tuong-niem-bac-tam-minh.gdpt

- Hòa thượng Thích Trí Quang (dịch giảng), Tỳ Ni Nhật dụng thiết yếu, https://thuvienhoasen.org/a2600/3-ty-ni-nhat-dung-thiet-yeu

--------------------------------

CHÚ THÍCH

[1] Nguyễn Lang (2000), Việt Nam Phật Giáo Sử Luận, tập 3, Nxb. Văn Học, tr.89

[2] Tạp chí Từ Bi Âm, Mục đích của Từ Bi Âm

[3] Thích Hải Ấn & Hà Xuân Liêm (2006),  Lịch sử Phật giáo xứ Huế, Nxb.Văn Hóa Sài Gòn, tr. 403

[4] Đức Quảng, Bác Tâm Minh – Lê Đình Thám – Đạo tâm  an lạc huyền vi,https://gdptvietnam.org/tuong-niem-bac-tam-minh.gdpt

[5] Thích Trung Hậu - Thích Hải Ấn (2011), Chư Tôn Thiện Đức & Cư Sĩ Hữu Công Phật Giáo Thuận Hóa  - Tập 2, Cư Sĩ Lê Đình Thám (1897 – 1969) Pháp Danh: Tâm Minh, Nxb. Tổng Hợp TP. Hồ Chí Minh, TP. Hồ Chí Minh, tr.659.

[6] Hòa thượng Thích Trí Quang (dịch giảng), Tỳ Ni Nhật dụng thiết yếu, https://thuvienhoasen.org/a2600/3-ty-ni-nhat-dung-thiet-yeu

[7] Thích Minh Châu (dịch, 1999), Kinh Tiểu Bộ 1, Pháp Cú, Viện Nghiên Cứu Phật Học Việt Nam,TP. Hồ Chí Minh, tr.63.

[8] Nguyễn Lang (2000), Việt Nam Phật Giáo sử luận, Nxb. Văn Học, Hà Nội, tr. 817.