Metta nghĩa là Thiện Ý

Đến tối ngày thứ ba, đang ngồi thiền, Ngài hướng tâm nói với nó: “Này, ta không ghét ngươi. Ta không có ác ý gì cả. Nhưng tâm trí của chúng ta vận hành rất khác nhau, dễ hiểu lầm lắm. Ngoài kia, trong rừng, có nhiều nơi yên ổn hơn cho ngươi.”

Ngài vừa rải tâm mettā (tâm từ) thì con rắn liền bỏ đi.

Khi nghe câu chuyện ấy, tôi phải dừng lại và xét lại cách mình hiểu về mettā. Chúng ta thường dịch mettā là “lovingkindness” - tình thương yêu, từ ái - như một mong muốn được chăm sóc, nâng niu, hiện diện vì người khác. Ý tưởng “yêu thương tất cả chúng sinh” nghe rất đẹp, rất cao thượng. Nhưng trong thực tế, nhiều loài - như con rắn - sẽ phản ứng với sự “thương yêu” của ta bằng sợ hãi, nghi ngờ. Một số người có thể lợi dụng, số khác lại xem đó như sự yếu mềm. Khi ấy, lovingkindness chưa chắc đã dẫn đến hạnh phúc chân thật cho ai.

Từ câu chuyện của Ajaan Fuang, tôi hiểu rằng mettā không nhất thiết là cảm xúc ấm áp kiểu “love”, mà trước hết là thiện ý - goodwill: mong điều tốt lành cho người khác, đồng thời hiểu rằng hạnh phúc chân thật là điều mỗi người phải tự tìm lấy, đôi khi còn dễ tìm hơn khi bạn giữ một khoảng cách tôn trọng.

Điều này hoàn toàn phù hợp với Kinh tạng Pāli. Mettā liên hệ với chữ mitta - “bằng hữu” - nên mettā phổ quát chính là “tình bằng hữu với tất cả”, chứ không phải nắm giữ, níu kéo hay gần gũi một cách cảm tính.

1. Mettā để đối trị sân hận

Một trong những bài kệ nổi tiếng nhất: “Cầu mong cho các loài hữu tình - không oán thù, không bị áp bức, không gặp khổ não - tự chăm sóc lấy mình một cách an ổn.” (AN 10.176)

Hãy để ý cụm: “tự chăm sóc lấy mình”. Bạn không nói rằng bạn sẽ có mặt cho tất cả. Thực tế, đa số chúng sinh hạnh phúc hơn khi có khả năng tự nương tựa chính mình.

2. Mettā trong Kinh Karaniya Metta

Kinh mở đầu bằng ước nguyện: “Cầu mong tất cả chúng sinh hoan hỷ trong tâm…”.

Nhưng Kinh cũng nhắc: hạnh phúc chỉ thành tựu khi tránh xa những nguyên nhân dẫn đến bất hạnh: lừa dối, sân hận, hiềm hận. Nghĩa là khi rải tâm từ, ta không chỉ chúc hạnh phúc, mà còn mong mọi loài hành động khéo léo, hướng đến nghiệp lành - thứ hạnh phúc bền vững, vô hại.

3. Giữ tâm từ như mẹ giữ con một

Kinh dạy: hãy bảo hộ tâm thiện ý của mình như người mẹ bảo vệ đứa con một. Điều Đức Phật muốn nhấn mạnh không phải “yêu tất cả như con một”, mà là giữ gìn tâm thiện ý với mức độ chuyên chú như người mẹ giữ con.

Vì khi thiện ý vắng mặt, hành vi bất thiện dễ xảy ra nhất. Do đó, nhiệm vụ của hành giả không phải là “cảm xúc từ ái” mà là bảo hộ thái độ không muốn hại ai, trong mọi hoàn cảnh.

4. Khi bị hại và khi ta đã lỡ làm hại

Hai tình huống khó giữ tâm từ nhất cũng là hai nơi Đức Phật dạy ta phải gìn giữ mettā mạnh nhất.

Khi người khác hại ta, ngay cả trong tình huống cực đoan nhất như “bọn cướp cưa tay cưa chân”, Đức Phật dạy hãy trải tâm thiện ý đến họ. Không phải để tỏ ra thánh thiện, mà để tâm ta rộng lớn như mặt đất - rộng đến mức nỗi đau kia không thể làm ta đánh mất phẩm chất của mình.

Ngược lại, khi chính ta đã làm hại người khác, sự hối hận cũng không xoá được nghiệp. Điều quan trọng là nhận lỗi, nguyện không tái phạm, rồi rải tâm thiện ý đến mọi phương để củng cố quyết tâm sống vô hại.

5. Mettā đối với rắn và các loài bò sát

Có lần một vị Tỳ-kheo hành thiền bị rắn cắn. Đức Phật dạy bài kệ trải tâm thiện ý đến rắn, bọ cạp, rết… và mọi loài nhiều chân, không chân, hai chân, bốn chân. Cuối bài có câu: “Ta đã dựng nên hàng rào hộ trì này. Cầu mong các loài ấy hãy rời đi.” (AN 4.67)

Một thừa nhận rất thực tế: nhiều khi hạnh phúc lớn nhất cho mọi bên là sống riêng rẽ, không làm hại nhau.

Vì sao hiểu mettā là Thiện Ý quan trọng hơn “Tình Thương”?

Vì thiện ý là thái độ bạn có thể có với tất cả mọi loài mà không sợ gượng ép. Thiện ý không đòi hỏi gần gũi, không đòi hỏi cảm xúc nồng nhiệt. Nó chỉ đòi hỏi: “Tôi không hại bạn. Tôi mong bạn được an ổn. Và tôi biết hạnh phúc của bạn là việc bạn phải tự tìm lấy.”

Thiện ý cũng là thái độ khéo léo với những người không muốn ta ở gần, hoặc những loài mà sự “yêu thương” của con người khiến chúng hoảng sợ. Với họ, giữ khoảng cách chính là biểu hiện của mettā.

Điều này không phải phủ nhận lovingkindness. Khi thích hợp, một tấm lòng ấm áp, gần gũi là điều tuyệt đẹp. Nhưng nếu đã thật sự có mettā, ta sẽ biết lúc nào nên gần, lúc nào nên xa; lúc nào ôm vào lòng, lúc nào lặng lẽ để họ đi, như Ajaan Fuang đã để con rắn rời cốc.

Bởi mục tiêu của mettā không phải là nuôi dưỡng cảm xúc ấm áp cho bản thân ta, mà là hướng đến hạnh phúc chân thật và vô hại cho tất cả chúng sinh.