Giải mã lễ hội Gầu tào người H'mông

Lễ hội Gầu tào tiếng Hmông có nghĩa là hội hát tình yêu trên núi ("Gầu" là hát, đẹp, là tình yêu hoặc cô gái đang xuân, còn "tào" là núi). Tiếng Hán phương nam (Quan Hoả) gọi là hội "Sải sán" có nghĩa là "đạp sơn = đạp núi". Người Hmông ở Trung Quốc gọi hội Gầu tào là hội Hoa Sơn hoặc Tết Hoa Sơn.

Vùng Pha Long huyện Mường Khương tỉnh Lào Cai, lễ hội Gầu tào được tổ chức từ ngày 3 đến ngày 5 tháng giêng. Nhưng mọi công việc chuẩn bị đều tiến hành trước Tết Nguyên Đán. Hàng năm, khi hoa đào nở bừng quanh các làng Hmông, một gia đình nào hiếm con hoặc chưa có con trai đều xin với làng tổ chức lễ hội Gầu tào. Có nhiều hộ đăng ký, làng sẽ tổ chức họp các hộ gia đình bình xét. Người được lựa chọn đăng cai mở hội phải là người được cả cộng đồng làng quý mến, có điều kiện tổ chức lễ hội. Khi được đăng cai tổ chức lễ hội, gia đình phải nhờ cả dòng họ, dân làng giúp đỡ. Trước Tết khoảng 3,4 ngày, người chủ hội phải đi mời những người phụ giúp vào rừng chặt cây mai to, già, thẳng, còn ngọn, có lá xanh, không bị sâu. Trước khi chặt, người chủ hộ thắp 3 nén hương cắm xuống gốc cây  mai được chọn. Ông chủ hội một tay cầm kiếm, một tay cầm ô đi vòng quanh gốc mai 3 vòng theo chiều từ trái sang phải và lại đi ba vòng ngược lại. Sau đó ông chủ hội cất lời bài hát xin chặt cây nêu:

Năm nay khóm mai biết sinh

Đẻ cây mai vươn cao ngoài rừng xanh biếc

Hôm nay đôi ta làm chủ hội

Được già làng giao đi chặt cho khóm mai sinh

Cầm thanh gươm đồng chắc chắn trong cánh tay

Vác ô hoa, ô to ung dung bước ngay

Nhìn vào khóm mai bám rễ trong lòng đất

Vươn mình đẻ nhánh giữa trời xanh

Già làng giao cho đôi ta đốt hơi nhang, hơi giấy

Vung kiếm chặt ngay gốc mai

Không để gốc cây sập

Không để mai đổ ngả, đổ nghiêng

Hát xong, ông chủ hội vung kiếm chặt ba nhát, sau đó những người phụ giúp tiếp tục chặt. Khi cây mai sắp đổ, mọi người xúm lại đỡ cây mai không đổ nằm xuống đất, cành mai không bị gẫy, gốc mai phải quay về hướng đường để dễ khiêng. Mọi người khiêng cây mai theo hướng gốc đi trước, ngọn đi sau, tuyệt đối không để cây mai chạm đất. Số người khiêng mai là số chẵn như đoàn đón dâu: khoảng 6 đến 8 người. Sau khi chặt và vác cây mai to (cây vợ) lại chặt một cây mai nhỏ (cây chồng) khiêng về ngọn đồi mở hội.

Địa điểm mở hội là một ngọn núi gần đường tiện lợi cho việc thông báo mở hội. Đỉnh đồi thoai thoải tương đối bằng phẳng thuận tiện cho việc tổ chức các hoạt động vui chơi của lễ hội. Xung quanh quả đồi cao cũng phát quang cây cối. Trên đỉnh đồi đào hố sâu chôn cây nêu. Khi đào hố chôn, ông chủ hội là người đầu tiên cuốc 3 nhát cuốc, mọi người cùng đào. Cây nêu trước khi được dựng sẽ được vợ chồng ông chủ lễ hội cầm dao tỉa bớt các cành loà xoà phía dưới gần gốc. Khi dựng cây nêu phải chú ý ngọn cây hướng về phía Tây - phía mặt trời lặn. Cây mai nhỏ (cây chồng) được buộc sát vào cây  mai to (cây vợ). Hai cây nêu to nhỏ ôm khít vào nhau, gió không lay chuyển nổi. Dựng nêu xong, ông chủ  hội cầm một con gà trống, hướng về cây nêu (phía mặt trời mọc cầu cúng thần núi phù hộ mở hội Gầu tào, có thêm con trai... Sau đó, cắt tiết gà trước cây nêu, bôi tiết và lông cổ gà vào giấy bản đốt dâng thần núi. Chủ hội còn mổ gà, luộc chín cúng dâng thần núi lần thứ hai. Trước khi ra về, ông chủ hội còn trịnh trọng dặn dò cây nêu:

Có thời gian chúng ta đến

Đến thời gian về, chúng ta về

Cây nêu ở lại, gỗ cắm sâu vào lòng đất

Ngọn xum xuê trên bầu trời xanh

Năm nay anh làm bóng rợp, đón mùa xuân

Cho già làng

Cho 9 con trai, 8 con gái xa gần mặc quần áo rực rỡ

Tụ hội về dây

Cột nêu là nơi trú chân đàn trai, gái trẻ

Thời gian đến thì ta đến

Thời gian về thì ta về

Cột nêu ở lại sừng sững đứng giữa đỉnh đồi

Hai ta đôi chủ hội

Mùng một, đến mùng hai

Mới đi mời được đường làng, ngõ bản

Cột nêu đứng lồng lộng giữa trời xuân

Ông tổ giao cho hai ta

Mời gọi trai làng, gái bản váy áo xúng xính đến

Đậu ở chân cột nêu.

Chủ hội và tốp người giúp việc ra về. Cây nêu ở lại vươn mình lên trời xanh. Phải dựng cột nêu trước phiên chợ mỗi năm nhằm báo tin khắp nơi biết làng mở hội Gầu tào. Cây nêu là tín hiệu mời chào.

Ngày mùng 3 Tết, mới tờ mờ sáng, vợ chồng ông chủ hội và tốp người giúp việc đã ra cây nêu mở hội chuẩn bị làm lễ cúng. Chủ hội lấy 3 đến 5 sải vải lanh đen (tuỳ cây nêu cao hay thấp) nẹp cành trúc, buộc thành cờ, chủ hội dùng sợi dây (để sẵn qua vòng ngọn nêu) từ từ kéo lên. Khi kéo treo tấm vải đen, chủ hội phải thành kính trang nghiêm. Trên thân cây nêu, phía dưới sải vải lanh đen còn buộc 2 túm bắp ngô, 1 cụm lúa, 1 quả bầu đựng rượu. Thân cây nêu còn treo chiếc khèn, treo gậy... những đạo cụ cho người tham gia lễ hội sử dụng.

Chủ hội trịnh trọng đặt mâm cúng chân cột nêu (hướng về hướng Đông). Đồ cúng gồm thủ lợn, 2 bát cơm, 2 chén rượu, vàng, hương. Nội dung bài cúng nhằm cầu mong tổ tiên, các vị thần phù hộ mở Gầu tào cầu phúc, cầu may (có con hoặc có con trai...). Cúng xong, vợ chồng ông chủ hội cùng tốp người giúp việc đi quanh cây nêu hát bài  mở hội. Đi đầu ông chủ hội tay cầm ô, theo sau là vợ chủ hội hát trước, ông chủ hội hát đáp sau. Nội dung bài hát nêu lý do mở hội (cầu sinh con hay cầu sức khoẻ, cầu con trai...), quá trình đi chặt và dựng cây nêu, tổ chức lễ hội:

... Ông tổ giao cho người Hmông

Chọn ngày lành, tháng tốt cầm ngay thanh gươm đồng

Chặt gốc mai

Khiêng về chôn ngay đỉnh đồi

Thành cây nêu đứng sừng sững ba ngày

Hai ta đôi chủ hội

Được ông tổ giao mở hội

Hãy mở toang cửa làng, cửa bản

Mời gọi người Hmông xúng xính váy áo mới

Tấp nập về dự hội dưới chân cột nêu

Con đường mở hội ngân nga, du dương

Trai gái say hội 3 ngày không về nổi...

Sau phần hát nghi lễ, những người về dự hội nô nức tham gia các cuộc thi trò diễn, đua tài. Người múa khèn đua khèn, người múa võ gậy biểu diễn võ gậy. Và đánh quay, chọi gà, chọi chim hoạ mi, đua ngựa thi bắn nỏ, bắn súng kíp.v.v... Người dự hội còn tham gia hát hội (chù Gầu tào), hát giao duyên... Các trò chơi, cuộc hát, cuộc thi diễn ra suốt ba ngày dưới sự điều khiển của ban tổ chức.

Buổi chiều ngày 5 Tết, chủ hội làm lễ hạ cây nêu (có nơi lễ hạ cây nêu do thầy cúng chủ trì). Chủ lễ lấy tiền vàng (giấy bản) đốt thành tro và thả vào bát nước cúng dưới chân cột nêu, thầy trịnh trọng khấn cầu các thần phù hộ sang năm mở hội. Sau đó thầy đi quanh cột nêu, miệng ngậm nước tro giấy bản phun ra xung quanh người dự hội. Chủ lễ hạ bầu rượu trên cây nêu xuống, ngậm từng ngụm rượu và phun rượu ra 4 phương, 8 hướng.

Ông chủ hội cúi đầu trước cây nêu hát bài hạ nêu:

Lâu nay trời đất ơi!

Cột nêu lại cột nêu

Người Hmông già mở hội hát ba ngày

Mang về hát chưa ngán

Ta đôi tình duyên

Hãy lấy cột nêu, hai cột tua rua

Hạ ngay tức khắc

Hỡi cột nêu lại cột nêu

Lâu nay, năm nay người già làng

Mở hội hát ban ngày đưa về chưa đủ

Ta đôi tình duyên

Hãy lấy cột nêu lại cột tua rua

Lâu nay những vì sao

Ta đôi tình duyên

Hãy ôm lấy cột nêu hạ ngả nghiêng

Ngọn tre ngả xuống về ngang hàng

Ông chủ hội hát xong, mọi người hạ cây nêu chồng, cây nêu vợ. Ông chủ lễ đích thân hạ tấm vải lanh đen và gấp cẩn thận mang về trước. Mọi người đào hố, hạ cây nêu. Khi hạ nêu cũng như khi chặt cây nêu, hướng gốc về đường đi, kiêng không để 2 cây nêu chạm xuống đất. Cả tốp người từng đôi khiêng 2 cây nêu chồng nêu vợ về nhà ông chủ hội. Nhà ông chủ hội đóng cửa. Có một người khiêng cây nêu gõ cửa 3 lần:

- Có ai ở nhà không?

Chủ nhà đáp lời: - Có tôi ở nhà, ai đi theo cơn gió lành đến đây?

- Người khiêng cây nêu đáp: Chúng tôi là những người mang lộc, mang điều may, điều tốt cho ông chủ. Xin hãy mở cửa đón điều ước, điều lành.

Chủ nhà mở cửa, mọi người vào đưa các lễ vật như túm lúa, bó ngô, cái ô, cái khèn... cho ông chủ. Sau đó ông chủ sẽ dùng tấm vải lanh may áo, cây nêu được làm giát giường cầu có con.


Nguồn: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Lào Cai