Làm người tri kỷ của chính mình

Vậy thì tri kỷ có nghĩa là hiểu mình, biết mình, nhớ đến mình và làm chủ được mình. Chúng ta đang nói đến một người biết mình nhiều đến nỗi người đó có thể hiểu mình, nhớ đến mình, và làm chủ được mình. Người này là ai nếu không phải là chính chúng ta? Nếu chúng ta không làm được cho chính mình thì ai làm được cho mình?

Nói một cách khác, ta có từ tri âm. Tri là để biết, để hiểu, để nhớ, để làm chủ. Âm là âm thanh; để biết các âm thanh, để biết tiếng nói của chính mình. Bạn có biết âm thanh của bạn? Bạn có biết giọng nói của bạn? Bạn có biết nguyện vọng của bạn? Bạn có biết nỗi buồn của bạn? Sự tức giận của bạn? Sự bồn chồn bất an của bạn? Bạn có biết đến và hiểu rõ những điều đó không? Bởi vì nếu chúng ta dành cả một đời để tìm kiếm một người nào đó có thể biết tiếng nói và âm thanh của chúng ta, để hiểu chúng ta, thì chúng ta sẽ thất vọng. Bởi vì có thể là những người đó cũng như chúng ta, không phải là “tri âm” và “tri kỷ” của chính họ. Điều này cũng giống như người mù dẫn đường cho người mù. Hai người cô đơn đến với nhau thì sẽ cảm thấy cô đơn hơn cả trăm ngàn lần.

Thiền sư Trí Bảo ở thế kỷ thứ 12 đã nói: “Tri thức mãn thiên hạ, tri âm năng kỷ nhân?” (Quen biết đầy thiên hạ, tri âm được mấy người?). Bao nhiêu người trong số đó là tri âm hay tri kỷ của mình? Đó là thế kỷ thứ 12, và thời đại bây giờ, với kỹ thuật tân tiến, chúng ta càng thật sự quen biết bạn bè khắp thế giới. Chúng ta có thể dùng fax, gởi e-mail, gọi điện thoại. Thật là dễ dàng để liên lạc với người khác, nhưng trong tâm ta vẫn bồn chồn bất an, luôn muốn liên lạc với một người nào đó hiểu, biết mình. Chúng ta có thể biết nhiều người trên toàn cầu, nhưng có lẽ chúng ta vẫn cảm thấy hoàn toàn cô độc. Chúng ta tự hỏi ai là người biết mình. Người luôn ở trước mặt mình, người thức dậy với mình – người đó có thật sự hiểu biết mình không? Chúng ta có dám đặt câu hỏi này không? Chúng ta có nơm nớp sợ câu trả lời không?

Trong sự tu tập, chúng ta học cách trở thành người tri âm, tri kỷ của chính mình. Mỗi ngày, chúng ta thực tập thiền hành. Các bạn có tiếp xúc được với những bước chân của mình không? Các bạn có thưởng thức những bước chân của mình? Các bạn có cười với hoa không? Các bạn có ý thức được hơi thở không? Với ý thức sáng tỏ đó chúng ta đang tiếp xúc với thân ta, ta biết âm thanh của cơ thể mình, của hơi thở mình, ta thở ra sao, ta đi ra sao. Và như vậy mình đang là “tri kỷ” của mình. Bất kỳ chúng ta đang làm gì – ta đứng, ta đi, ta ngồi, ta nằm, ta nói, ta im lặng, hay ta đang ăn – bất kỳ đang làm gì, nếu tâm biết đến thân, có ý thức về những cảm thọ, tri giác, tâm hành, và tâm thức, thì khi đó chúng ta là tri âm, tri kỷ của mình. Đây là những điều chúng ta có thể học hỏi và trau dồi trong đời sống hàng ngày với sự thực tập chánh niệm. Khi biết rằng sự bồn chồn, trạo cử và những khao khát được có người hiểu mình vẫn còn trong tâm, chúng ta có thể trở về để thực hiện các khao khát đó. Những điều mình làm bên ngoài, dù thành công hay không có thể cũng không thành vấn đề; vì trước hết chúng ta phải hiểu rõ bản thân và thiết lập một liên hệ sâu sắc với chính mình.

Hãy hình dung tất cả năm uẩn như một làn sóng. Cảm thọ và tri giác được cấu tạo như những làn sóng. Khi mình ý thức được một cơn đau trong cơ thể, cơn đau đó đã bắt đầu trước đó rất lâu chứ không phải ở thời điểm khi mình có ý thức về nó. Cái đau có thể bắt nguồn từ một vết thương rất nhỏ hay chỉ từ một tư thế bất bình thường nào đó khi mình đứng, mình ngồi, và lâu dần nó trở thành cơn đau khi mình nhận biết. Những bướu ung thư cũng vậy; khi bướu được chẩn đoán thì thật ra nó đã có mặt trong cơ thể mình từ một năm, năm năm, hay mười năm rồi.

Cảm thọ cũng như vậy. Khi mình thấy mình giận, trầm cảm, mình ganh tỵ hoặc có những cảm xúc mạnh khác thì những cảm thọ này đã bắt đầu một thời gian dài trước đó. Nó có thể sơ khởi từ một ý nghĩ, một tâm trạng, ngay từ một mùi vị, một cái nhìn; tâm mình đã đem phối hợp và so sánh nó với nhiều dữ kiện khác. Nó dẫn mình về quá khứ, nó âm thầm tự phát triển mà mình không hay biết, và một thời gian sau, khi mình cảm nhận được thì cảm thọ đó đã trở thành một nỗi nhớ nhà, một nỗi buồn hoặc một cơn giận.

Khi chúng ta học lắng nghe âm thanh của chính mình và học nhận diện những tâm hành của chính mình, ta thấy nhiều cơn sóng đang lặng lẽ tiến hành trong tàng thức cho đến khi chúng đủ năng lượng để trồi lên bề mặt ý thức. Khi chúng ta mất liên lạc với chính mình, chúng ta sẽ không nhận ra điều này. Con nhớ khi con còn làm việc trong nhà thương, một đêm đang trực ở khu bệnh tâm thần thì có cô y tá gọi khẩn cấp và nói: “Có bệnh nhân đang bị nghẽn hệ thống tiêu hóa.” Bệnh nhân này bụng bị căng phồng thật lớn và không đi đại tiện đã nhiều ngày. Bệnh nhân liền được rọi X-ray, con thấy trong bụng bệnh nhân chứa toàn chất hơi và phân trong đó. Nếu không có kinh nghiệm, chúng ta có thể nghĩ ruột bị xoắn và có lẽ đã phải dùng phẫu thuật. Nhưng sau một hồi tìm hiểu, con thấy rằng các bệnh nhân có bệnh tâm thần thường không tiếp xúc được với bản thân, không ý thức được những cảm giác từ cơ thể, cho nên họ không cảm được nhu cầu phải dùng phòng vệ sinh! Mọi thứ họ ăn vào đều nằm trong đó và phồng lớn lên làm bụng căng cứng nhưng họ vẫn không cảm thấy gì cả.

Chuyện con vừa kể là một trường hợp khá đặc biệt, nhưng chính chúng ta đôi khi cũng có kinh nghiệm này; như khi chúng ta ngồi trước máy vi tính liên tục bốn hoặc tám giờ đồng hồ mà không đứng lên để vào phòng vệ sinh. Chúng ta đã quên mất thân mình, vì tâm trí chúng ta hoàn toàn tập trung vào những dữ kiện trên màn ảnh máy vi tính. Chúng ta luôn luôn chú ý vào những đối tượng bên ngoài. Đây là một khả năng bẩm sinh để sống còn; như tổ tiên ta thời xa xưa sống trong những vùng hoang sơ có nhiều thú dữ, họ phải luôn nhìn ra bên ngoài, tập trung tất cả ý thức vào đối tượng bên ngoài. Khi có con hổ hay con rắn đến gần thì họ phải biết ngay tức khắc để chạy, để tự bảo vệ. Chúng ta đã có cái lập trình bẩm sinh về những hành động để tự vệ này trong tâm thức. Nhưng loài người chúng ta cũng đã phát triển thêm khả năng ý thức được chính mình, biết cơ thể, biết những cảm nhận và ý nghĩ của mình trước khi cần phản ứng và hành động.

Trích Áo vách núi - Thiền sư Thích Nhất Hạnh