Bà mẹ Phật

Có một bài thơ nói về tình thương không điều kiện của mẹ:

Tình của mẹ là khối tình tuyệt diệu

Từ trời cao được gói ghém tận tường

Tình của mẹ không giống tình nào khác

Trong cõi đời không có thứ tương đương.

Tình thanh khiết được chư thiên làm sạch

Chảy từ tâm của mẹ hướng về con

Tình của mẹ được trời cao trau chuốt

Từ tay người, người tạo dựng thành khuôn.

Tình của mẹ là tình không đối đãi

Từ tim người điều đó được nói ra

Tình của mẹ là thức ăn dinh dưỡng

Là trái cây nuôi nấng cõi hồn ta.

Tình của mẹ là khối tình chân thật

Từ tim người không thể nói điêu ngoa

Tình của mẹ là khối tình vĩnh cửu

Không bao giờ tình ấy bỏ đi xa.

Tình của mẹ là khối tình kết chặt

Không bao giờ bị tan vỡ rớt rơi

Tình của mẹ ghi sâu trong tâm khảm

Ngay cả khi mẹ không nói thành lời... (1)

Nói về bài học đầu tiên về sự kết nối, Kurt Kowalski trong bài tiểu luận “Mothers, Buddhism And Developmental Psychology” viết:

“Mối liên hệ giữa mẹ và con biểu hiện nhiều khía cạnh của đạo Phật. Ngành tâm lý học về sự phát triển của trẻ con của Tây phương cho chúng ta biết rằng đầu tiên không có sự tách biệt giữa mẹ và con. Khi đứa trẻ phát trỉển trong bào thai, người mẹ và đứa con là một. Không có sự phân ly nào; cả hai gắn liền với nhau. Do đó, khi đứa trẻ mới sinh ra, nó không có một cảm giác nào về sự ngăn cách với người mẹ và thế giới xung quanh. Tất cả vẫn còn gắn bó. Ý thức về sự riêng biệt và nhận diện về cá thể không phải là những thứ có sẵn từ khi chúng ta mới lọt lòng mẹ. Đó là những thứ mà chúng ta xây đắp qua thời gian theo một tiến trình mà các nhà tâm lý học gọi là tiến trình phân ly và cá nhân hóa. Margaret Mahler gọi tiến trình nầy là ‘sự sinh sản tâm lý của đứa trẻ’. Trước tiên là sự sinh sản thuộc vật lý, ở đó sự phân ly vật lý ra khỏi người mẹ theo một con đường đầy ấn tượng và đáng chú ý. Tiếp theo là sự sinh sản thuộc tâm lý, một sự sinh sản tinh tế hơn xảy ra một cách chậm chạp qua một thời gian kéo dài. Ở đó chúng ta xây đắp ý thức về tính riêng biệt đối với mẹ và thế giới chung quanh để phát triển một sự nhận diện về cá thể. Và tâm lý học Tây phương chỉ đi đến chỗ nầy rồi dừng lại. Nhưng đạo Phật bảo chúng ta hãy đi xa hơn.

Là một đứa trẻ, chúng ta cần xây dựng một ý thức về sự riêng biệt của cái ngã. Đó là cách chúng ta học hỏi để thực hiện những chức năng trong thế giới. Nhưng khi trưởng thành, chúng ta cần vượt khỏi việc xây dựng cái riêng biệt và nhìn thấy mối liên hệ hỗ tương giữa chúng ta và thế giới. Chúng ta cần kết nối trở lại. Dogen Zenji (Đạo Nguyên Hi Huyền), vị Tổ của phái Thiền Tào Động Nhật Bản, lưu ý chúng ta rằng học Phật là học về cái ngã, và học về cái ngã là quên đi cái ngã trong việc hợp nhất với cái lớn hơn. Để phát triển đúng với tư cách của người Phật tử, chúng ta cần kinh nghiệm chính chúng ta là một cái gì khác hơn chỉ là cái ta cá thể hay bản ngã. Chúng ta cần trở về sự kết nối với cái lớn hơn. Có thể chúng ta bắt đầu bằng việc tìm lại sự kết nối trong gia đình, trong sự gắn bó đặc biệt giữa mẹ và con. Sau đó, chúng ta chuyển sự kết nối và tương liên đó đến cộng đồng của chúng ta, và rồi đến toàn thế giới. Chúng ta làm điều đó một cách hài hòa; chúng ta tạo sự hài hòa trong gia đình rồi tiến đến sự hài hòa với toàn thế giới”.

Rồi ông kết luận:

“Và ở một mức độ nào đó, có thể chúng ta cảm ơn mẹ của chúng ta. Chính những bà mẹ là những người dạy cho chúng ta đầu tiên về sự kết nối”.

Nói về Bà Mẹ Phật, tôi muốn đề cập đến bà mẹ của ngài Hám Sơn.

Mặc dầu có nhũng giai đoạn trong đời bà, bà đã từng là một người mẹ hổ, mẹ hiền và rốt cùng là mẹ Phật. Là mẹ hổ khi ngài Hám Sơn còn là một đứa trẻ thơ bị bắt đi học. Là mẹ hiền khi ngài Hám Sơn bắt đầu hiểu biết và tỏ chí hướng xuất gia. Là mẹ Phật khi ngài Hám Sơn đã xuất gia một thời gian.

Sau khi đã xuất gia, trong dịp đem Đại tạng kinh về chùa Báo Ân, ngài Hám Sơn ghé về thăm cha mẹ ngài, lúc đó các vị đã ngoài tám mươi tuổi. Câu chuyện được kể như sau:

“Năm mười hai tuổi, ngài rời nhà vào chùa. Năm bốn mươi bốn tuổi, ngài trở về nhà thăm cha mẹ ngoài tám mươi. Khi trở về, cha mẹ ngài rất vui mừng. Ngài rất ngạc nhiên khi nghe lại câu chuyện trong buổi đàm luận của mẹ ngài với một vị trưởng lão trong tộc.

Vị trưởng lão hỏi: ‘Thầy trở về bằng đường thủy hay bằng đường bộ?’.

Bà mẹ ngài đáp: ‘Tại sao lại hỏi thầy trở về bằng đường thủy hay bằng đường bộ?’.

Trưởng giả hỏi: ‘Vậy thầy từ đâu trở về?’.

Bà mẹ đáp: ‘Thầy từ hư không trở về!’.

Qua câu chuyện này, ngài bảo: ‘Thật chẳng ngạc nhiên gì việc lúc trước mẹ có thể xả bỏ, cho mình đi xuất gia’” (Hám Sơn đại sư tự truyện - Thích Hằng Đạt dịch).

Về cuộc gặp mẹ lần cuối cùng, trong quyển nhật ký về cuộc lưu đày, ngài kể:

“Tôi bị khó khăn trong công cuộc hoằng pháp, như việc khơi dậy sự tức giận của hoàng đế. Âm thanh tức giận đó chát chúa như sấm sét. Tôi nghĩ rằng nếu mẹ mình mà biết được thì chắc sẽ sợ hãi lắm. Mạng sống còn là nhờ từ ân của hoàng đế, chỉ bị lưu đày tại Lạc Dương. Tôi gặp lại mẹ bên bờ sông Trường Giang khi được giải ngang qua làng quê. Lúc đó, chúng tôi vui mừng và cười hớn hở. Không có nỗi đau buồn thống thiết.

Tôi hỏi mẹ: ‘Khi nghe con trở về, tránh được cái chết trong lằn tơ kẽ tóc, mẹ có buồn không?’.

Bà đáp: ‘Việc chết sống là định nghiệp, sao mẹ lại buồn rầu cho thầy? Ngay chính mình còn không lo lắng, sao mẹ phải lo lắng cho thầy chứ? Song, nghe tin đồn mà mẹ không thể nghĩ rằng thầy bị đày như thế này. Nay thấy thầy khoẻ mạnh là mẹ mừng lắm rồi’.

Ðến chiều tối, tôi từ biệt mẹ mình lần cuối. Mẹ tôi bảo: ‘Vì Phật pháp, thầy bảo trọng. Phải biết tự trọng, chớ làm trái với lương tâm’.

Ngài đáp: ‘Xin vâng lời mẹ! Chỉ vì mẹ tuổi tác già nua, con sống xa xôi nơi miền biên giới, không thể xả bỏ được tâm lo lắng cho mẹ’.

Bà mẹ đáp: ‘Chớ lo lắng cho mẹ. Mẹ đã chuẩn bị hành trang rồi. Xưa kia mong muốn gặp mặt thầy lần cuối. Nay gặp lại đây, mẹ đã mãn nguyện lắm rồi. Hiện tại mẹ phải đi. Hôm nay là ngày mà mẹ con phải vĩnh biệt. Thầy hãy tự bảo trọng’. Vui vẻ, mẹ tôi bỏ đi thẳng không quay ngó lại” (như trên).

Về sau, ngài làm bài thơ:

Mẹ con

Tình mẹ con, nam châm hút sắt

Diệu tính thiên nhiên, vốn tự tròn

Ta gặp mẹ, như gỗ phát lửa

Gỗ cháy rồi, lửa trong không ta.

Sinh chẳng muốn, chết cũng không biết

Mới thấy thân ta là con gái đá.

Mẫu tử

Mẫu tử chi tình, từ thạch dẫn thiết.

Thiên nhiên diệu tính, bản tự viên thành.

Ngã kiến ngã mẫu, như mộc xuất hoả.

Mộc dĩ bị phần, hoả nguyên vô ngã.

Sinh nhi bất luyến, tử nhược bất tri.

Thuỷ kiến ngã thân, thị thạch nữ (2) nhi.

Tình cảm là một thứ tự nhiên của đời sống, là “diệu thiên nhiên”. Người mẹ Phật là người mẹ khởi tình thương con trong tánh biết. Với tình thương đó, bà đã đón người con mà bà biết rõ là “từ hư không” – từ huyễn - trở về. Tất cả đến từ huyễn và trở về huyễn. Bà biết rõ như vậy. Nên khi chia tay thì “vui vẻ, mẹ tôi bỏ đi thẳng không quay ngó lại”. Đó là “gỗ cháy rồi, lửa trong không ta”. Đó là vô sanh, là gái đá sinh con, là “đã chuẩn bị hành trang” như trong lời nói sau cùng của bà với ngài Hám Sơn.

Chú thích:

1. Thoát dịch từ bài “A Mother’s Love is True Love” của Leotha Brown II.

2. Thạch nữ là một thành ngữ tiếng Hán chỉ người phụ nữ không thể sinh con.