Căn cốt văn hóa Việt

Tiếng chuông chùa ngân nga trong đêm rằm, những đóa hồng cài trên áo, những giọt nước mắt rưng rưng trong lễ cầu siêu hay trong lời khấn nguyện nơi bàn thờ gia tiên… Tất cả gợi nhắc một điều đã ăn sâu vào máu thịt người Việt: sống là để nhớ ơn và đền ơn.

Như tác giả Nguyễn Thị Thanh Bình chia sẻ, Vu lan vốn bắt nguồn từ câu chuyện Mục Kiền Liên cứu mẹ trong kinh Phật. Hình ảnh người con hết lòng tìm mọi cách cứu mẹ thoát khổ đau không chỉ là biểu tượng tôn giáo, mà còn trở thành giá trị phổ quát về đạo hiếu. Với người Việt, vốn mang trong mình truyền thống thờ cúng tổ tiên, trọng đạo ông bà, tinh thần ấy nhanh chóng được tiếp nhận và hòa quyện thành một nếp văn hóa. Từ đây, Vu lan không chỉ là ngày lễ Phật giáo, mà là mùa báo hiếu của dân tộc.

Người Việt có câu “Cây có gốc mới nở ngành xanh ngọn, nước có nguồn mới biển rộng sông sâu”. Mọi nẻo đường văn hóa của dân tộc đều trở về chữ hiếu. Khổng Tử từng xem hiếu là cội gốc của nhân, Phật giáo lại nhấn mạnh đến hiếu như nền tảng của tu tập. Và trong tâm thức Việt, đạo hiếu còn gắn liền với đạo thờ cúng tổ tiên. Mâm cơm ngày giỗ, nén nhang mỗi sáng, tấm lòng “uống nước nhớ nguồn” - tất cả là sự tiếp nối tinh thần Vu lan trong đời sống thường nhật.

Trong xã hội hiện đại, khi nhịp sống ngày càng hối hả, giá trị Vu lan càng cần được nhắc nhớ. Nhiều người trẻ hôm nay xa quê, bận rộn công việc, thậm chí thờ ơ với truyền thống. Nhưng cũng chính trong mùa Vu lan, không ít người đã tìm về ngôi chùa, cài bông hồng lên ngực và chợt thấy mình nhỏ bé trước công ơn sinh thành. Những câu chuyện giản dị - một chàng trai gọi điện về quê cho mẹ, một cô gái mua vé tàu gấp rút về thắp hương cho cha - đều mang thông điệp rằng trong sâu thẳm, hiếu vẫn là sợi dây bền chặt nhất níu giữ tâm hồn Việt.

Thách thức lớn đặt ra là: làm sao để đạo hiếu không chỉ dừng ở nghi lễ hay cảm xúc thoáng qua trong mùa Vu lan, mà trở thành hành động cụ thể trong đời sống? Hiếu không chỉ là thờ phụng cha mẹ khi đã khuất, mà còn là biết chăm sóc, yêu thương khi họ còn hiện hữu. Hiếu còn mở rộng thành trách nhiệm xã hội - biết ơn thế hệ cha ông đã hy sinh cho độc lập, biết trân trọng công sức của những người đi trước trong mọi lĩnh vực.

Vu lan, vì vậy, không chỉ là câu chuyện tôn giáo, mà là tấm gương phản chiếu căn cốt văn hóa Việt. Nó cho thấy sức sống của truyền thống: hòa quyện giữa đạo Phật và tín ngưỡng bản địa, giữa triết lý phương Đông và tinh thần nhân văn Việt Nam. Đằng sau mỗi lễ cúng, mỗi buổi cầu siêu là lời nhắc nhở con người sống có trách nhiệm, biết ơn, biết hiếu thuận.

Ở một tầng sâu hơn, Vu lan còn gợi mở một thái độ sống. Khi ta biết tri ân cha mẹ, ta cũng học được cách tri ân mọi mối nhân duyên trong cuộc đời: thầy cô, bè bạn, đồng nghiệp, thậm chí cả những nghịch cảnh đã giúp ta trưởng thành. Sự “báo hiếu” vì thế không dừng ở tình cảm cá nhân, mà lan tỏa thành một tinh thần xã hội: tôn trọng quá khứ, nâng niu hiện tại và chuẩn bị cho tương lai.

Trong kỷ nguyên toàn cầu hóa, nhiều giá trị truyền thống có nguy cơ bị lãng quên. Nhưng Vu lan vẫn đứng đó như một biểu tượng. Ở Tokyo hay Paris, người Việt xa xứ vẫn tìm đến ngôi chùa để cài hoa hồng, vẫn thắp hương trước bàn thờ nhỏ trong căn hộ chật chội. Dù đi đâu, mỗi mùa Vu lan là một lần nhắc nhớ: ta là con, là cháu, là hạt bụi trong dòng chảy tổ tiên.

Đạo hiếu trong Vu lan, do đó, không chỉ giữ gìn bản sắc, mà còn là điểm tựa tinh thần cho người Việt giữa biến động. Trong những lúc xã hội đối diện với khủng hoảng - dịch bệnh, thiên tai, hay sự mất mát - đạo hiếu trở thành sức mạnh gắn kết. Hình ảnh người trẻ chăm sóc ông bà trong đại dịch, hay cộng đồng cùng nhau góp sức dựng lại mái nhà sau bão, đều là sự mở rộng của tinh thần Vu lan vào đời sống.

Có thể nói, Vu lan đã vượt khỏi khuôn khổ của một lễ hội tôn giáo, để trở thành mùa nhân văn trong tâm thức Việt. Nó nhắc nhở mỗi người rằng: hạnh phúc không chỉ nằm ở những thành tựu cá nhân, mà còn ở khả năng tri ân và sẻ chia. Và khi xã hội biết đặt chữ hiếu làm nền tảng, thì mọi chính sách, mọi hành động cũng sẽ hướng đến sự bền vững, bởi gốc rễ của bền vững chính là lòng biết ơn.

Vu lan đến, hãy cài một đóa hồng trên áo. Nhưng quan trọng hơn, hãy biến đóa hồng ấy thành hành động cụ thể: một cuộc gọi cho cha mẹ, một bữa cơm sum vầy, một sự quan tâm dành cho những người đã nuôi dưỡng ta. Bởi đạo hiếu không nằm ở hình thức, mà ở sự hiện diện trọn vẹn và yêu thương chân thành.

Vu lan, rốt cuộc, là mùa trở về. Trở về với gia đình, trở về với truyền thống, trở về với chính mình. Và cũng từ sự trở về ấy, người Việt có thể bước ra thế giới một cách vững vàng, bởi trong hành trang luôn có ngọn đèn đạo hiếu soi sáng.